Punjabi Story
قِصّے (پنجاب دے رومانوی قصّے)
انھیویں صدی دے آخر تے ویھویں صدی وچ لکھے گئے قصّیاں دا ذکر اسی ایتھے نہیں کر رہے کیوں جے ایہہ اوہ قصّے نیں جِیہناں وِچّ کسی واقعے یا موضوع اُتے شاعر مختصر انداز وچ نظم لکھدے نیں تے عام کر کے اِیہناں دا انداز گیتاں دا ہُندا ہے، تے نا ہی اَسی اوہناں قِصّیاں دا ذکر کردے پئے آں ، جیہڑے سَاڈیاں دادیاں تے نانیاں رات نوں سُناندیاں ہُندیاں سی ، بے شک ایہہ وی قصّے دا اک روپ ہے پر ایہہ نثر وِچ ّ ہُندے سَن۔ اسی پنجابی شاعری دی اوس قسم دا ذکر کر رہے ہیں جس وِچّ کسے داستان یعنی کہانی دا انداز ناول والا ہُندا ہے تے گل نوں کھلار کے پیش کیتا جاندا ہے۔
اِہ قصّے لوک داستان، وار تے فارسی مثنوی دے اثر ہیٹھ اپنی حیثت نوں الگ رکھدے ہوئے اگے وَدھدے رہیے، تے نثری داستان تے ناول دے وجود وچ آن دے بعد وی اوہناں نال نال چلدے رہیے۔
پہلا دور
کسی وی زبان دا ادب لِکھت وچ آن توں پہلاں وی اپنا وجود رکھدا ہے جس نوں لوک ادب (جس دے لکھاری دا اَتہ پَتہ نا ہووے) آکھدے ہن ، تے ایس ادب وِچّ داستان دا وجود کسے نا کسے شکل وچ موجود ہُندا ہے۔گندھارا رہتل توں کھوجیاں دے ہتھے لگن والے سنسکرت پراکرت دے نمونے وِچّ اک رزمیہ نظم "برہت کتھا" لَبھدی ہے جس دا اصل مسودہ پشاچی پراکرت وِچّ ہے ، ایس دی زبان پنجابی نال رَلدی مِلدی ہے ، ایہہ وَڈی داستان ہے۔ پنجاب دی سب توں پرانی داستان "راجہ رسالو" تے "پورن بھگت دی کتھا" وی کہانی ہے، اِیہناں لوک داستاناں دے نمونے سانوں سر رچرڈٹمپل دی کتاب "لیجنڈز آف دی پنجاب" وچ ملدے نیں۔ اٹھویں صدی توں بعد سانوں کئی واراں لَبھدیاں نیں ، مثلاً ٹنڈے اسراج دی وار، محمے حسنے دی وار وغیرہ۔ ایس ویلے تیکر اِیہناں لوک رنٛگ داستاناں وچ قصّہ پن تے پلاٹ دی گوندھ لَبھدی ہے تے زبان وی چنگی ورتی گئی ہے، البتہ گورونانک دے پیروکاراں اپنے پرچار لئی ایہناں دے واقعیاتی رنگ دے نال ایہناں وچ دیو مالائی یاں روحانی رنگ وادہدا دِتا جیویں " گوبند سنگھ دی چنڈی دی وار" وچ اسی دیکھ سکنے آں۔
دوسرا دور
(1562-1800)
ایہہ دور مغلاں دے دور دا زمانہ ہے۔ ایس دور دا وڈا شاعر شاہ حسین (1599-1538) اَؤندا ہے تے ایس دے کلام وچ سانوں ہیر رانجھے دی داستان دیاں گھٹ وگھٹ ساریاں ہی کڑیاں مِل جاندیاں ہن۔ایسی دور دے شروع وچ دَمودر "ہیر رانجھے" دی داستان نوں بیانیہ انداز وچ پیش کیتا، کیہیا جاندا ہے کہ ایہہ اوس آپ نظم کیتا تے آپے گا کے سناندا سی، پر ماہنامہ "پنج دریا" وارث نمبر وچ بزل حق محمود ہوراں دا خیال ہے کہ دَمودر توں پہلاں اِہ قصّہ فارسی شاعر کولابی نے نظم کیتا سی، تے ہیر رانجھے دے نال نال اک ہور قصّہ وی " سوہنی مہینوال " لکھیا گیا۔ " مرزاصاحباں " پیلو شاعر (1675-1580) لکھیا، ایہہ اوس آپوں لکھیا تے اوہ گا کے سناندا سی۔ حافظ برخودار یوسف زلیخا (1679) لکھی۔ احمد گوجر اپنی ہیر 1692 وِچّ مکمل کیتی ، تے اوس اپنے قصّے تے لَمیاں لَمیاں سُرخیاں دِتیاں تے نال ہی قصّے لئی لمّی لمّی بحر اپنائی ، ایس توں بعد آن والیاں شاعراں وی ایس نوں شامل کیتا۔ ایسے دور وچ دو قصّے سانوں غیر مقامی مِلدے ہن ، اِک لیلیٰ مجنوں تے دوجا سَسّی پنوں۔
ایسی دور وچ اگّے چل کے وارث شاہ اپنی ہیر لکھی تے امر ہو گیا ہے شاہ جہاں مقبل اٹھارویں صدی دے درمیان وچ ہیر لکھی۔
سِکھی دور
(1846-1801)
ایس دور وچ ہاشم ، مولوی احمدیار ، امام بخش، شاہ محمد تے مولوی غلام رسول جیہے شاعر ہوئے۔ ہاشم ہوراں سوہنی، شیریں فرہاد تے لیلیٰ مجنوں لکھی، پر سب نالوں ودھ مشہوری ہاشم دی سسّی نوں ملی ، جِیہڑی چومصرعیاں وچ لکھی گئی۔ ایسے دور دی دوجی ہستی احمدیار ہے ، اِیہناں ہیر رانجھا، سسّی پنوں ، سوہنی مہینوال تے یوسف زلیخا دے قصّے نوں نظم کیتا۔ قادر یار پورن بھگت، راجہ رسالو تے سوہنی مہینوال دے قصّے لکھیے، تے زیادہ مشہور پورن بھگت ہے، ایس قصّے وِچّ قادر یار ہوراں سی حرنی دی صنف اپنائی ہے۔
سکھی دور وِچّ مقامی، غیر اسلامی تے پہلوں لکھے گئےقصّیاں دے نال نال نویں قصّے وی لکھے گئے۔ جیویں راج بی بی نامدار ( لکھاری:احمد یار )، کام روپ ( لکھاری:احمد یار )، گُل صنوبر، شاہ بہرام، کام لتا وغیرہ۔
انگریزی دور
(1947-1847 )
ایس دور وچ غیر اسلامی ادب جِیہدے وِچّ قصّہ وی شامل ہے اگّے نالوں وَدھ گیا۔ ایس دور وچ سیّد فضل شاہ، میاں محمد بخش، سیّد میراں شاہ، مولوی غلام رسول عالمپوری، کالی داس، بھائی ویر سنگھ ملکی رام، مولا بخش کشتہ تے استاد ہمدم وغیرہ شامل ہن۔ایس دور وچ وی پہلوں لکھے گئے قصّیاں نون لکھیا گیا تے نال نال نویں وی لکھت وِچّ آئے۔مولوی عبدالستار ہوری دینی لٹریچر دے شاعر سی ایس لئی ایہناں سورۃ یوسف دی تفسیر دے طور تے "یوسف زلیخا " لکھیا جس وچ اسلامی حکائتاں تے اخلاقی گلاں کافی ہن تے اِیہہ عاماں وچ پڑھیا جاندا ہے، مولوی غلام رسول عالمپوری دی "یوسف زلیخا" اوکھے ہون پاروں خاصاں وچ بہت مقبول ہوئی تے ایہناں دا مقام ادب وِچّ عبدالستار نالوں اُچا ہے۔ایہناں فارسی تے عربی دے بہت سارے لفظ ورتے ہن۔سیّد فضل شاہ ہیر رانجھا، لیلیٰ مجنوں، یوسف زلیخا نظم کیتے پر "سوہنی مہینوال" دی زبان سادہ تے عام فہم ہون پاروں ودھیری مقبول ہوئی۔
ایسی دور وِچّ میاں محمد بخش ہوراں سوہنی مہینال، قصّہ شیخ صنعان، شیریں فرہاد لکھے پر ایہناں دی مشہوری قصّے "سیف الملوک" پاروں ہوئی ، اِیہہ تصوف دے رنگ وِچّ نظم کیتا گیا، اُوہناں فلسفیانہ گلاں کیتیاں نیں تے اکھان، محاورے وی خوب ورتے ہن۔ داستان دے کرداراں وچ قربانی دے جزبے تے دریا دی روانی والا بیان ایس داستان نوں مقبول کرن دا سبب بنیا۔ محمد بوٹا گجراتی دا " کربلا نامہ" مرثیہ ادب وچ اک اُچا مقام رکھدا ہے۔
آزادی دا دور
آزادی دے مگروں روائتی قصّہ کاری ودھیر گھٹ نظر آٷندی ہے ۔ایہدی اک صورت نکّے قصّے دی صورت لے لئی۔ کجھ قصّہ کار جِیہڑے پہلے توں لکھ رہے سی او لکھدے رہے۔ نذیر احمد منظور بٹ ہوراں "ہیر سیال اکھاناں والی"، گلنار شہزادی، پورن بھگت، سسّی پنوں، کیما ملکی، سہتی مراد، دُلاّ بھٹی وغیرہ شائع کیتے۔ مولوی صمصام ہوراں نکے نکے قصّے لکھے ، مثلاً نیکو کار بی بی ۔اسمعیل قلندر ہوراں "قصّہ منصور تے ابلیس" ، "پورن بھگت" لکھے۔ ایس دور وچ اجیہے قصّے وی نظر آٷندے ہن جیہناں نوں اسی کہہ سکدے ہاں کہ او مختصر افسانے وانٛگ لکھے گئے نیں۔منیر نیازی دی لمّی نظم جس نوں او آپ مثنوی دا نا دیندے سی "اِک بہادر دی موت" وی اِک قصّہ دی شکل ہے۔
