وَار

وار کِیہ ہُندی ہے تے پنجابی وار توں کِیہ مراد ہے؟ 
جنگی واقعات دے منظوم بیان نوں وار کِیہندے ہن، یعنی "وار" پنجابی دی اوس لمبی نظم نوں کیہندے ہن جس وچ کسے بہادر دی بہادری والے کَم اُتّے اوہدی تعریف کیتی گئی ہووے، بہادر دے جَس گائے گئے ہون ، اوہدے واری صدقے ہون دا اظہار کیتا گیا ہووے۔ ایس سلسے وچ ایہہ گل یاد رکھنی چاہیدی ہے کہ ایس بہادری والے کَم دا مقصد سچّا تے نیک ہونا چاہیدا ہے تے ایس دا مجموعی اثر غم والا نہیں ہونا چاہیدا نہیں تاں اِہ مرثیہ بن جاوے گا، تے ایہہ عام طور تے نشانی یاں سرکھنڈی چھند وِچّ ہوندیاں ہن۔اِنج پنجابی وچ بہادری دے بیان دِیاں ہور صورتاں وِی لبھدیاں ہن جیہڑیاں بیتاں، ڈیوڑھ، ڈھولا، سورِٹھ، کبت تے سویا شلوک وغیرہ ہن۔ کجھ مشہور واراں، ٹنڈے اسراج دی وار، مولے دی وار، حسنے دی وار، موسے دی وار، جودھے ویرے دی وار، نادر دی وار، دلّے بھٹی دی وار ۔

وار کَد شروع ہوئی تے ایس موجودہ شکل وچ ساڈے تک کس طرحاں  اَپڑی ، اِک وَدھیرا لمبا مضمون بَندا ہے، ایتھے اسی مختصر جیا جائزہ لینے آں۔ وار پنجابی شاعری دی اک پُرانی صنف ہے۔اوپر دِتی وار دی تعریف ہیٹھ رِگ وید دے منتر وی آندے ہن جیہڑے دراوڑاں تے آریا دے درمیان لمبی خُونی جنگ دا ذکر کردے ہن، بھَر اوہ وار نظم دی مروجہ ہیئت تے طرزِبیاں دے مطابق نہیں ہن، ایس لئی اسی ایہناں نوں وار دا ناں نہیں دے سکدے۔

ہُن آندی ہے ایہہ گل کہ وار کَد شروع ہوئی ، سبحان رائے بٹالوی دی کتاب خلاصۃ التواریخ  توں پتہ چلدا ہے کہ پنجابی شاعری دی ایہہ صنف امیر خسرو دے دور وِچّ رائج سی۔ "پنجابی لٹریچر" ( مصنف سرے برایا کوف ) دا کیہناں ہے کہ ناتھ جوگیاں دے دور ( آٹھویں توں دسویں صدی) وِچّ  وجود وِچّ  آ چکی سی ، بھر ساڈے کول کوئی ایس دعوے دا پکا  ثبُوت نہیں ہے ، بھَر ایہہ سانوں مَنَنا  پَؤ گا  کہ گورونانک دے عہد توں پہلاں وار وجود وِچّ آ چکی سی، کیوں جے ایہناں جِیہڑیاں واراں لکھیاں اوہناں وِچّ اوہناں توں پہلاں موجود واراں دا ذکر کیتا ہے، جِیویں "آسادی وار" دے بارے ہدایت دِتی کہ ایس نوں "ٹنڈے سراج دی وار" دی طرز اُتے گایا جائے۔ ایس لئی اسی آکھ سکدے ہاں کہ "گوروصاحبان دے عہد توں پہلے دا  دور"  وار  دا  پہلا دور سی جَد وار نے اپنی الگ حثیت تے شکل بنا لئی سی۔

وار دا  دُوجا  دور "گوروصاحبان دا عہد" ہے۔ گورونانک توں پہلاں وار دی حثیت رزمیہ شاعری تک محدود سی، پر گورو نانک ہوراں ایس نوں اک نواں موڑ دِتا، اوہناں وار نوں خارجی جَنگاں توں کڈھ کے انسان دی داخلی کشمش نوں روشناس کرایا،  بَھر تکنیکی طور تے کوئی تبدیلی نہیں آئی، البتہ  گورونانک ہوراں ہر وار لئی اِک مخصوص راگ دا تعین کر دِتا، گوروگرنتھ وچوں بائی واراں ایسیاں ہن جیہڑیاں ستراں راگاں وچ گائیاں جاندیاں ہن مثلاً گوجری، بلاول، سارنٛگ وغیرہ۔

وار دا تیسرا دور جیہڑا عروج دا دور سی۔ موضوع دے اعتبار نال تے ایہہ رزمیہ شاعری دے تَھلے آوے گا  بَھر  ہئیت دے اعتبار نال ایس وچ کافی تبدیلیاں ہوئیاں، یعنی واراں نوں دوھڑے بیت دی طرز تے وی لکھیا گیا۔ ایس دور وِچّ شاہ محمد دی "سکھاں دی وار ( ابیات شاہ محمد) " ، نجابت دی " نادر شاہ دی وار" لکھی گئی۔

وار دا چوتھا تے آخری دور ۔ ایس دور وچ کئی تجربے ہوئے، نجم حسین سیّد نے وار دی صنف وچ کئی تبدیلیاں کیتیاں ، تے اوہناں "ملتان شہر دی وار" ، "بار دی وار" ، " دُلے دی وار" جیہے شاہکار لکھے۔ ایس دے نال نال مشتاق صُوفی دی نظم " سیّد دی وار" ۔ ایس دور وچ وار دی جدید شکل ساھمنے آئی۔اَج دے جنگی ترانے وی وار دی ہی شکل ہے۔

واراں دی ونڈ کافی مشکل ہے کیوں جے ہر وار صرف اپنی اِک حثیت نہیں رکھدی ، جس طرحاں رومانی وار مرزاصاحباں دی وار رومانی ہون دے نال نال رزمیہ وی ہے، جد کہ ہیر رانجھے بارے گائی جان والیاں واراں محض عشقہ واردات دا احاطہ کردیاں ہن،  بَھر اسی فیر وی وار نوں تِن حصّیاں وچ تقسیم کردے ہاں۔

 رزمیہ واراں
مذہبی واراں
رومانی واراں

کُجھ جنگ نامے وار وی ہو سکدے ہن تے اِنٛج  ہی داستان  وی وار ہوسکدی ہے۔ پنجاب وچ وار گان دا فن وی وار جِناں ہی  پُرانا ہے، اصل وچ وار دی تخلیق ہی ایس لئی کیتی جاندی سی کہ ایس نوں گا کے لوکاں تیک پہنچایا جائے۔وار دے نال نال لوک ساز مثلاً منڈل، ڈھولک، ڈھڈ ، گھڑے تے چمٹا وغیرہ دا استعمال ہُندا سی، تے لوک وار اسی اَج وی لوک دُھن دے نال سُن سکدے ہاں۔

لوک وار گان دا اِک خاص انداز ہے ، وار گان والا فنکار کہانی نوں بہت ساریاں کلّیاں تے وچاراں وِچّ تقسیم کردا ہے تے فیر اوہ اِک اِک کلّی دے نال نال وچار سُنادا ہے ایہہ وَچار پَنٛج توں باراں سُطور دا ہُندا ہے۔ "کلّی" وار دے گائے جان والے حصّے یعنی جیہڑا نظم وِچّ ہووے تے "وچار"  ایس دے نثری حصّے  یعنی بیان نوں آکھدے ہن۔ اک سندھی ایہو انداز "قصو" وِچّ  اَپنا لیندا ہے ، پشاور وچ قصّہ خوانی بازار دی قصّہ گوئی یعنی داستان دا وار نالوں کوئی زیادہ فرق نہیں ہے، اسی کہہ سکدے ہاں کہ ہر داستان وار نہیں ہُندی پر ہر وار وِچّ داستان ہُندی ہے۔ بلوچی شاعری دی تے اِک صنف دا ناں ہی " داستان" ہے۔  " لِلہ گراناڑ"  ، "حانی شاہ مرید"  تے "دوستیں وشریں" اِک طرحاں وار ہی دا انداز ہے۔ ایس طرحاں ایہہ ثابت ہُندا ہے کہ وار دا روپ پاکستان دے سارے علاقیاں وچ موجود ہے تے سندھ پنجابی دی وار دے سب توں نیڑے ہے۔

وار " وار دُلاّ بھٹی " توں " کلّی" دی جھلک

           لدّھی دیاں کُوکاں

لدّ ھی    لے    کوکاں     ماریاں ،    مار    کے    لمی      ڈھاہ
  پُتر   گیا   سیں  نانکے   شہر   نُوں،    اتے   گھوڑی تے کاٹھیاں پا
  وے تیری لے چلے  پِنڈی لُٹ کے وِچ ہاتھیاں دے ہودیاں پا
  کِیہ  لے بہیں  گا م َجلسے، ک یہ جگ تے  رہسی  آ ناں
  تیریــاں نونہاں دِھیاں  لے  چلے ،  کیہ رہ گئی شرم   حیا
  مرزا چَلیا ای باندھاں بَنھ کے داغ دِتا  راجپُوتی  نوں لا،
  جے توں بِند راجپوت دی مہینوں باندھاں چُھڑا کے وَکھا
  جَمنا  تے  مر  جاٷنا،   مرداں دے  بول رہن سر جا

تے ہن "وچار" دی جھلک

جس ویلے روڑجٹ نے  سُنیہا دِتا، دُلّے دا ساری حیاتی دا نشہ لہہ گیا۔ دِھیاں جمیاں دے مونہہ کالے ہوندے ہن، بولی سُورمے نوں ہوندی اے۔ مُچھ دا وٹ لاہ دِتا۔ موہرہ کِھچ کے پچھے بنے کر لیا تے تلخی دے نال  اپنے نفرنوں آکھن لگا۔

دُلّے دا ہلاّ

چڑھ   پیا    دُلاّ  سُورما،   رب  دا  ناؤں    تہا
دُلاّ گھوڑی بھجائی زور نال وچ  جنگ دے  وڑیا  آ
دُلّے واہی تلوار سجے ہتھ نال، دِتیاں دَلاں چ کِلریاں پا
آوندی گھوڑی دُلّے دی دیکھ کے مرزے نے ہاتھی دِتا بٹھا
بھَج کے لدھی دے پیریں بہہ گیا دُلّے دا بن گیا دھرم بھَرا
اَگے پئے شیر نہیں کھاٷندا،  لدھی دُلّے نوں  دِتا سمجھا
دلّے نے تیغاں  ماریاں،  باندھا  لیئاں  چُھڑا

وار دُلّا بھٹی        

معنوی لحاظ توں پنجابی اصنافِ سخن   Punjabi Poetic Forms
پنجابی شاعری دے انداز -    Punjabi Poetry