ڈھولے دا لفظ بطور محبوب تاں پنٛجاب دِی بوہت پرانی علامت ہے، ایہنوں اسی سانٛدل بار دا گیت کہہ سکدے ہاں۔ ڈھولا بطور گیت دے کِنّا کُو پُرانا ہے اسی ایس دا انٛدازہ تاں ایہدے وِچّ ورتے گئے لفظاں تے واقعات توں ہی کر سکدے ہاں۔ خیال ایہو ہی ہے کہ رومانوی ڈھولے یعنی  “چَھتیاں بُنٛدیاں” دے ڈھولے ہی پرانے ڈھولے ہو سکدے ہن،  “ کال بولینٛدی” دے ڈھولے بعد وِِِچّ لکھے گئے ہن۔

ایس وِچّ  'ڈھول" یعنی محبوب دِی تعریف کیتی جانٛدی ہے تے ایہہ سانٛدل بار رہتل دا اِک مشہور لوک گیت ہے اَتے ایہہ کدی وِی کِسے ساز نال نہیں گایا جانٛدا، ایہنوں اُٹھ دی سواری کر دیاں ہویاں، پیلِیاں وِچّ پِھردیاں پھرانٛدیاں ، یاراں مِتراں نال ٹُردیاں پِھردِیاں گایا جانٛدا ہے یا کسے محفل وِچّ بِہہ کے، یا خطابیہ انٛداز وِچّ لوکاں دے گول دائرے دِی شکل دے اِکٹھ وِِچّ سوٹے دِی ٹیک تے ڈھولی کھلو کے ڈھولے دے وِچلے واقعات نُوں کَتھا دے انٛداز وِچّ بیان کردا ہے  ڈھولی ڈھولا لانٛدا ہے تے نہ ہی کوئی ایس دے نال گانٛدا ہے تے نہ ہی کسے ساز دِی مدد لئی جانٛدی ہے، ایس لئی ”ڈھول“ نال ایس دا رشتہ نہیں جوڑنا چاہیدا۔ ایتھے اِک سوال ایہہ وِی ہے کہ محبوب لئی ڈھول دِی علامت کس طرح بنی ، کِیہ ساز والے ”ڈھول“ دا ناں محبوب والے ”ڈھول“ توں بنیا۔ ساڈے خیال وِچّ بجان والے ”ڈھول“ نال مذکر محبوب ”ڈھول“ نال کوئی تعلق نہیں ہے۔

سانٛدل بار تے نیلی بار نیم ریگسان مَیرا چٹِل پر پدھر میداناں دا علاقہ رہیا ہے تے ایس وِچّ اُٹھ دِی سواری عام سی، ایس لئی اُٹھ تے ڈھولے دا خاص تعلق ہے۔ جھنٛگ دے تے خاص طور تے بلوچاں دے علاقے نال تعلق وِی اُٹھ دِی سواری نال بنٛدا ہے, کیونکہ ڈھولے دا جغرافیائی تے ثقافتی ماحول جیہڑا ہونا چاہیدا سی اوہ ایس علاقے وِچّ موجود ہے۔ اُٹھ دا ڈھولے دِی آواز اُتے مَست ہون دِیاں کئی گواہیاں وِی مِلدیاں ہن۔

”ڈھول“ دے بطور مذکر محبوب دے بحث کردیاں ہویاں سانُوں، سالٹ رینٛج دے علاقے کلر کہار دے اِک عاشق ”ڈھول“ تے معشوقہ سَمی (شمس) دے ہِجر ویراگ دے بول بارے وِی دھیان دینا چاہیدا ہے، ہو سکدا ہے کہ اِس لوک داستان دا محبوب ہیرو اِی ہر پنٛجابی مُٹیار دا محبوب بن گیا ہووے۔کیونکہ لوک داستاناں دے ہیرو تے ہیروئنِیاں اِی جواناں دے خواباں دے محبوب بن جانٛدے ہَن۔ ڈھولا بطورمحبوب پنٛجاب دِی پُرانی علامت ہے اَتے لوک گیت ڈھولا کہیا جا سکدا ہے کہ ایسے محبوب والے ڈھولے توں ہی بنیا ہووے۔

 ڈھولیاں دے بولاں وِچّ بڑا سوز تے تڑپ ہے۔ایہدی عام قِسم وِچّ بالعموم پنٛج مصرعے ہُونٛدے ہن تے پہلے دو مصرعے ہم قافیہ ہُونٛدے ہے،  تیجے مصرعے وِچّ "جیو ڈھولا" دا بول آؤنٛدا ہے پر ایس دا  اپنے اگلے مصرعے نال ہم قافیہ ہونا ضروری نہیں  جد کہ چوتھا مصرع دراصل اَدھا مصرع یا دو لفظی تُک ہُونٛدا ہے جیہدا پہلا لفظ ہمیشہ ”ڈھول“ ہُونٛدا  ہے تے دوجا ڈھول دِی تعریف ، ایہو تعریفی لفظ اگلے مصرعے واسطے قافیہ مہیا کردا ہے ۔ بعض ویلے تیجا مصرعہ چَھڈ کے دوجے مصرعے دے آخیر وِچّ  "جی وے ڈھولا" دا بول  لاکے باقی دے مصرعے پہلاں دِی طرحاں اِی رکھے جانٛدے ہن ، لیکن گل ہمیشہ دوجے یا آخری مصرعے وِچّ ای ہُونٛدی ہے باقی صِرف تُک بنٛدی اِی ہُونٛدی ہے۔ڈھولے ، عورتاں دے جذبیاں دی عکاسی کردے  ہن ۔

ڈھولا  گا کے یا پھیر کَتھا کرن دے انٛداز وِچّ سُناونا ہُونٛدا ہے اِس کر کے قافیے دا اہتمام وِی حرف صوتی تاثر دِی حد تک ہُونٛدا ہے، دوجے ایہہ محنت کشاں دی عوامی شاعری ہے۔ اَجے تک دی تحقیق موجب چھ سَت قِسماں دے ڈھولے دیکھے گئے ہَن۔ڈھولے دِیاں قِسماں :

رومانوی ڈھولے  (چَھتّیاں بُنٛدیاں دے ڈھولے)
ایہناں نوں چَھتیاں بُنٛدیاں دے ڈھولے آکھیا جانٛدا ہے۔ ایہہ ڈھولے اکثر “ کنیں بُنٛدے تے سِر تے چَھتّے ” دے لفظاں توں شروع ہونٛدے ہَن۔ ایہناں وِچّ عشق دِیاں وارداتاں دے نتیجیاں تے ناکامیاں ، کامیابیاں دے جذبات دَسے جانٛدے ہَن۔

 کال دے ڈھولے  ( راٹھاں دے ڈھولے )
ایہناں وِچّ عام طور تے بہادراں دِیاں لڑائیاں دے واقعات دَسے جانٛدے ہن۔ “ کال” کیہ ہے تے “نارنگ” کس دا ناں ہے ، اس اُتے اَجے کجھ نہیں کہیا جا سکدا۔کال دا مطلب زمانہ تے وقت ہے اس کر کے ایہہ وِی کہیا جاسکدا ہے کہ ایس توں مُراد ہے کہ زمانہ پُکار رہیا ہے، کجھ لوکاں دا کہنا ہے کہ کال توں مراد ہے بُری تقدیر۔ کال دا لفظ سانوں کالی دیوی وَل وِی لے جانٛدا ہے تے ایس علاقے دے وسنِیک وِی کدے ہنٛدو سَن، ایس لئی ایہہ وِی ہو سکدا ہے کہ کالی دیوی نوں کال دا روپ دے کے پیش کیتا گیا ہووے۔ کجھ وی ایس کال دا پچھوکڑ ہووے کال دا لفظ ظلم قتل خون تے تباہی دِی علامت ہے۔ اس دے مقابلے وِچّ نارنٛگ دا لفظ ظلم تباہی تے قتل دے مقابلے وِچّ دفاع بہادری تے تدبیر دِی علامت ہے، پر کئیاں ڈھولیاں وِچّ نارنٛگ کال لئی خون دا بنٛدوبست کرن دا ذریعہ وِی ہے۔

معرفت دے ڈھولے     
 ایہناں وِچّ چرخے ، بُت، بوہڑ نُوں انسانی جسم تے بُت دِی علامت بنا کے ڈھولا آکھیا جانٛدا ہے، ایہناں دا مضمون عشق حقیقی یا عشق مجازی ہُونٛدا ہے۔

 یوسف دے ڈھولے 
ایہناں  وِچّ حضرت یُوسف علیہ السلام دِی زنٛدگی دے حالات دَسے جانٛدے ہن، سانوں غلام رسول دے قصّہ یوسف زلیخا نال رَلدے واقعات ایہناں ڈھولیاں وِچّ مِلدے ہَن۔ایہہ داستانی ڈھولے ہَن تے ایہناں دا انٛداز وِی داستانی ڈھولے وَنٛگ ہی ہے۔

 حسینی ڈھولے 
ایہناں ڈھولیاں وِچّ حضرت امام حسینؓ دے واقعات کربلا دا ذکر ہونٛدا ہے۔ایہہ داستانی ڈھولے ہَن تے ایہناں دا انٛداز وِی داستانی ڈھولے وَنٛگ ہی ہے۔

 داستانی ڈھولے ( قصیاں دے ڈھولے)
ایہناں ڈھولیاں وِچّ پنٛجاب دِیاں لوک داستاناں نظم کِیتیاں جانٛدیاں ہَن۔ ایہہ ڈھولے بلعموم “ اللّٰہ مالک نُوں کراں یاد ہمیشہ” توں شروع ہونٛدے ہَن، تے آخیر  “ بھر کے کلمہ دین دا مومن امیدوار بھج جنّت نُوں وَڑسن” تے مُک جانٛدا ہے۔ ہر داستانی ڈھولے دا مُڈھ تے اخیر تقریباً ایہو اِی ہے۔