پنٛجابی وِچّ ناسک آواز

دُنیا  دیاں رنٛگ برنٛگیاں زباناں وِچ چَوکھیاں آوازاں ایہو جیہیاں ہن جیہناں دے اُچارن وِچ مون٘ہہ دِی تھاں ناساں راہیں ہَوا کڈھنی پینٛدی ہے۔ ایہہ ساریاں غُنّہ اوازاں کہایاں جانٛدیاں ہے جیہناں وِچّ نُون دِیاں ساریاں اوازاں تے مِیم دیاں اوازاں آ جانٛدیاں ہن، ایتھے ایہہ گل دَسنی ضروری ہے کہ غُنّہ اوازاں تو باہریاں نکّ وِچوں ساری ہوا دِی بجائے تھوڑی جیہی ہوا کڈھن نال وِی نکّ والی اواز ( نکواز) بن جانٛدی ہے، پر اوس ویلاں اوہ غُنّہ آواز نہیں ہونٛدی تے نہ ہی کوئی ایہہ وَکھری سادہ اواز ہونٛدی ہے بلکہ لگ بھگ ہر اواز نوں چاہے اوہ حرکت ہووے تے چاہے صامت گُنگنی  کِیتا جا سکدا ہے۔ غُنّہ تے گُنٛگنی اوازاں دا فرق بڑی چھیتی کِیتا جا سکدا ہے جے تُسیں بولٚن ویلاں نکّ دِیاں ناساں نوں گُھٹ کے بنٛد کر دیو تاں غنّہ اواز وِچ  تُہانُوں ناساں وِچ ہوا دا  زور پینٛدا معلوم ہووے گا، پر گُنٛگنی اواز ویلاں ایہو جیہیا زور  ناں  نوں ہی ہووے گا۔ اِک ہور ڈاہڈا فرق ایہہ ہے کہ غُنّہ اواز نال تاں نواں ماترا  (Syllable)  بنٛدا ہے ، پر گُنٛگنی اواز وِچّ وادُھو ماترا کوئی نہیں پینٛدا ۔ نہیں تاں گُنٛگنیاں نُوں تاں شعر پڑھنا ہی مشکل ہو جاوے جے ایداں گُنٛگنی اواز نال فالتو ماترے ہی ودھدے رہن۔ ہیٹھاں لکھے ہوئے لفظاں وِچ تُسیں دیکھو گے کہ گُنٛگنی اوازاں بناؤن نال ماترے دے نمبراں وِچّ کوئی فرق نہیں پینٛدا :-

ایہو جیہی گُنٛگنی اواز نوں اَسیں لکھائی وِچ خالص نون غنّہ دے حرف نال لکھدے ہیں، کیوں جے خالص نون غنّہ دا حرف اوازاں دے عِلم وِچ غُنّہ اواز رکھدا ہی نہیں، بلکہ صرف اپنے توں پہلی حرکت نوں گُنٛگنی کرن دِی نشانی ہونٛدا ہے۔ نون غُنّہ حرف دے نال ایتھے لفظ "خالص" ایس لئی وَرتیا گیا ہے کہ لکھائی دے وِچّ ایہو جیہے نُون غُنّہ حرف  وِی ہونٛدے ہے جِتھّے اوازاں دے عِلم نال غُنّہ اواز نِکلدی ہے۔ خالص نُون غُنّہ دے حرف نوں جے کلّا ہووے تاں نقطے توں بغیر ، نہیں تاں  اُتّے پُٹھی جزم  ( ن٘ ) نال لکھدے ہے دوسرے نُون نو ں  ( جیہنوں نُوں شُبّہ غُنّہ کیہنٛدے ہے) نقظے اُتّے نوک والی جزم ( نٛ ) پاکے لکھدے ہے ، دیوناگری لکھائی وِچّ ایسے نُون نوں "انوسورا" نال لکھدے ہے۔ پر  "انوسورا" دی آواز ادھوائی ہووے تاں ایہنوں " اَننُاسک" نال لکھدے ہے  (دوجی قسم دے نُوں غنّہ دِیاں وَنٛگِیاں تے اوازاں اگے دسّیاں جان گِیاں)۔ ایتھوں پتہ چل گیا ہووے گا کہ خالص نُون غنّہ وِچّ تاں وکّھرا حرف ہُونٛدا ہے پر اوازاں دے عِلم وِچّ ایہہ کوئی وَکھری سادہ اواز نہیں رکھدا، جیہا کہ ایہدے توں برخلاف ساڈی لکھائی وِچ زبر زیر وغیرہ لئی صِرف نشانیاں ہی ہُونٛدیاں ہے وکھرے حرف کوئی نہیں ہونٛدے، پر اوازاں دے عِلم وِچّ ایہہ نشانیاں  وَکھریاں سادہ اوازاں دِسدِیاں ہے۔ تُسیں دیکھو گے کہ عربی لکھائی وِچّ  خالص نُون غنّہ دا حرف کدِھرے وی نہیں ورتیا جانٛدا، پر بولٚن وِچّ گنٛگنی اواز کئی تھاں ہُونٛدی ہے، جیویں جِتّھے ادغام ناقص ہووے اوتھے "مَنْ یَقُوْلُ" تے "رحِیْمٌ ودُود" ورگِیاں ونٛگِیاں وِچّّ نُون (یا تنوین دے نُون) نُوں بولٚن دِی تھاں اوہدے توں پہلی حرکت فتحہ (یا رفع) نوں گنٛگنی کر دتِا جانٛدا ہے ۔ انٛگریزی زبان وِچ تاں خیر گنٛگنی حرکت کلّی آ ہی نہیں سکدی جَد توڑی ایہدے توں اَگّے کوئی غُنّہ اواز نہ ہووے، بھر فرانسیسی زبان وِچّ کلّیاں گنٛگنِیاں اوازاں  آؤنٛدیاں ہے۔

3۔ غُنّہ اواز دَسّن توں پہلاں اَسیں پنٛجابی وِچّ گُنٛگنی حرکتاں دا حال دیکھدے ہاں:

ا۔ سب توں پہلاں دیکھن والی گل ایہہ ہے کہ مغربی پنٛجابی دے کئی لفظاں وِچّ جتّھے انٛگریزی وانٛگوں "گُنٛگنی جیہی غُنہ اواز " ( جیہنوں اگے چل کے " شُبّہ غُنّہ اواز" دسیا جاٷ گا) بولی جاوے ، اوتھے مشرقی  پنٛجابی وِچّ فرانسیسی  لہجے دی طرحاں کلّی گُنٛگنی حرکت دے نال ہی کم کڈھ لِتا جانٛدا ہے جیویں :

ب۔  گُنٛگنی اواز دسّن لئی پنٛجابی وِچّ وِی ضروری نہیں کہ ہر ویلاں لکھائی دے وِچّ خالص نُون غنّہ دسّیا ہی جاوے ( جیویں ماں ۔ مُون٘ہہ۔ مِین٘ہ وغیرہ وِچّ)، ایویں وِی گُنٛگنِیاں اوازاں کڈھیاں جانٛدیاں ہے، جیویں

i۔ غنّہ اواز توں پہلے یا مگروں لمبی حرکت ہووے تاں ایہو جیہی حرکت بغیر خالص نون غنّہ لِکھن توں وِی ہلکی جیہی گُنٛگنی کر دِتی جانٛدی ہے۔ اردو نالوں پنٛجابی وِچّ تاں ایہہ چوکھی گُنٛگنی ہونٛدی ہے مثلاً نانا، ماما، گاما، قِیمہ وغیرہ وِچّ۔

ii۔ بھر پنٛجابی مصدر دِی نشانی"نا" دی حرکت وِچّ ایہہ گُنٛگنی اواز خاص کر کے گھٹ ہی رکھنی چاہیدی ہے، کیوں جے پنٛجابی دےمصدر دے اخیر جیہڑا خالص نُون غنّہ لکھ کے کُھلی ڈُلّھی گُنٛگنی اواز کڈھی جانٛدی ہے ، اوہ اصل وِچّ اسم جمع دے لفظ ہونٛدے ہے ( مثلاً کُھبّھن ، اسم دِی جمع کُھبّھناں ہے) تے ایداں کُھبّھنا (فعل) تے کُھبّھناں (اسم جمع) دے اچارن وِچ فرق دسّن دِی مدد مِلدی ہے، ورنہ جتّھے وِی مصدر دے اخیر کھلّی ڈُلّھی گُنٛگنی آواز وَرتوں وِچ نظر آوے ، اوہ گواری بولی دا رنٛگ سمجھیا جانٛدا ہے، جیویں  لاہنٛڈا  رنٛگ وِچ کھیڈنا  نوں کھیڈڑاں بولدے ہے، اوانکاری بولی وِچ ڈُھکنا  نوں ڈُھکّناں کہنٛدے ہے، جالنٛدھر دوابی وِچ چڵنا  نوں چڵناں آکھدے ہے۔

iii۔ گورمکھی لکھائی وِچّ لَبی بے آوائی مِیم دی شُبہ غنّہ اواز نوں نُون شُبہ غنّہ ( ٹِپّی) نال لکھدے ہے، بھر اسی ایہو جیہے نون شُبہ غنّہ نوں مِیم دے نال ہی لکھدے  ہیں ، جیویں

4۔ پرانیاں آریائی زباناں وِچّ  حرکتاں نوں گُنٛگنا نہیں سی کِیتا جانٛدا، سوائے تھوڑی جیہی حالتاں وِچّ، تے اوہ وِی صرف لفظ دِی اخیرلی حرکت نوں۔ کلاسیکل سَنسکِرِت ایس معاملے وِچّ ہور سخت سی۔ جِتّھے کہ صرف لمبے یا چھوٹے زبر زیر تے پیش نوں لفظ دے اخیر تے گُنٛگنا کرنا بس اپنی اپنی مرضی والی گل ہُونٛدی سی۔ ”پالی“ تے ” اشوکی“ زباناں وِچّ گُنٛگنی حالتاں دا پکّی طرحاں عِلم نہیں بھر پراکرتاں وِچّ بہت ساریاں ونٛگِیاں ایسیاں مِلدِیاں ہن جیہناں وِچّ حرکت توں مَگرلا " انُوسورا" بلاؤن دِی تھاں اوس حرکت نوں گُنٛگنی کرنا ضروری ہُونٛدا سی۔ اصلے وِچّ گل تے ایہہ سی کہ پراکرت دا ایہہ انُوسورا چَوکھیاں حالتاں وِچّ پرانیاں آریائی زباناں دے غنّہ حرف دِی تھاں بلاؤنا مرضی والی گل ہُوندا سی، بھر ایتھوں ہی گُنٛگنی حالت بناؤن دا سامان بجّھدا گیا، تے اخیر ہویا ایہہ کہ اپبھرنشاواں تے ہُن دِیاں ہِنٛدی زباناں وِچّ جدّوں باہرے گُنٛگنے حرکات وَرتوں وِچّ آ گئے ، ایہہ اَج کل دے سارے گُنٛگنے حرکات لگ بھگ ایہناں پرانیاں آریائی زباناں دے غنّہ حرف ہی اِک نہ اِک وقت بدل کے ایداں گُنٛگنے بنے ہوئے ہن۔ پنٛجابی زبان دے وِچّ ہور ہِنٛدی زباناں نالوں گھٹ ہی گُنٛگنی اوازاں مِلدیاں ہے، کیوں جے پنٛجابی وِچّ چھوٹیاں حرکتاں دے مگرلا ( غنّہ + صامت یعنی حرف صحیح دِی اواز) گروپ دا غنّہ بدل کے انُوسورا تے گُنٛگنا نہیں بنایا جانٛدا۔

5۔ غنّہ اواز دِی صفت ایہہ ہُونٛدی ہے کہ ایہدے بلاؤن وِچّ مُن٘ہ دے  پیٹے نوں کِسے تھاں توں بُلّاں  یا   زبان دے کِسے حِصّے نال بنٛد کر دِتا جانٛدا ہے تاں جے ایداں کَن٘ٹھ نیچا ہو کے ہوا  ناساں تھائیں باہر نِکل جاوے۔ مُن٘ہ دے پیٹے نُوں جس جا  توں بنٛد کِیتا جاوے اوہدے لحاظ نال اوس غُنّہ اواز دا ناں رکھیا جانٛدا ہے جیویں

i۔ عام نون ( لثویہ نون) وِچّ زبان دِی نوک نوں اُتّرلے  دنٛداں دے انٛدرلے پاسے جِتّھے اوہ مسُوڑھیاں دے نال مِلدی ہے ، مِلا کے سان٘ہہ نوں مون٘ہہ تھائی بنّھیا جانٛدا ہے۔

ii۔ جے زبان دی نوک سِدّھا ہی اُپّرلے دنٛداں دے نال انٛدرلے پاسے لگے تاں اوہنوں اَ  تنُون ( دنتی نون) آکھدے ہے۔

iii۔ نون بلاؤن وچ جے زبان دِی نوک انٛدرلے پاسے نوں اُلٹن نُوں کرے تاں ایہنوں اُلٹاواں نُون ( عقب لثویہ نُون) کہنٛدے ہے۔

iv۔ زبان دِی نوک جے ہلکی جیہی مُڑائی جاوے تاں اوہ اُلٹانُون ( منحرف نُون) کہاؤنٛدا ہے۔

v ۔ تالو دے نال جے زبان وِچکاروں جا کے لگے تاں اوس نُون نُوں   اَینٛون (حنکی نُون) بولدے ہے۔

vi۔ اَینٛون بلاؤن ویلاں جے زبان دِی نوک نُوں عام نُون بلاؤن وانٛگوں لے جاؤ تاں ایہہ اجنُون ( سقفی نون) بن جاٷگا۔

vii۔ نون بلاؤن ویلاں جے زبان نوں مڈّھوں جا کے کَن٘ٹھ دے نال مِلا دیئے تاں ایہہ اگنُون ( غشائی نون) بن جانٛدا ہے۔

viii۔ جے زبان دے مُڈھلے تھاں نُوں کاں دے نال ملایا جاوے تاں اغنُون (لہاتیہ نون) ہو جانٛدا ہے جیہڑا کہ اسکیموں زبان وِچّ عام بولیا جانٛدا ہے۔

ix۔ غُنّہ اواز بلاؤن وِچّ دونوں  بُلّاں نوں مِلا دِتّا جاوے تاں مِیم دِی اواز ( لَبی غنّہ) نِکل آؤنٛدی ہے۔

x۔ جے مِیم دِی آواز نوں اَدھا سان٘ہہ والی بنا دِتّا جاوے تاں لَبی ادھوائی غنّہ (مِیم ادھوائی) آواز بن جانٛدی ہے۔

6۔ ایہہ بڑی حیرانی والی گل ہے  کہ اُتّرلیاں دَسیاں ہویاں ساریاں غُنّہ آوازاں پنٛجابی کلّی وِچّ ہی پائیاں جانٛدیاں ہن۔ ایتھے توڑی کہ گورمکھی خط وِچّ ایہناں اوازاں دِی لکھائی واسطے پنٛج حرف تے دو نشانیاں ( ٹِپّی تے بِنٛدی) وَرتیاں جانٛدیاں ہے۔ ایہناں گورمکھی اکھراں دا تھوڑا جیہا حال ہیٹھاں اِک نقشے وِچ دَسّیا جانٛدا ہے۔

7۔ لُدھیانی پنٛجابی وِچّ مثال دے طور تے صرف 1، 8، 9 نمبر دیاں اوازاں نُوں وکّھریاں سادہ اوازاں منیا جانٛدا ہے، تے  یا  کِدھرے کِدھرے جَدوں 6 نمبر اواز نوں 5 نمبر وانٛگوں وِی بُلایا جاوے تے اوس 5 نمبر اواز نُوں ذیلی اواز سمجھ لِتّا جانٛدا ہے۔ نمبر  2، 4، 6 اوازان نُوں 1 نمبر اواز دے ہی ضِمنی رکن سمجھ لیا جانٛدا ہے۔ باقی دِیاں 3، 7، 10 نمبر دیاں اوازاں لُدھیانی وِچّ بالکل منیّاں ہی نہیں جانٛدیاں۔ لدھیانی وِچّ ایہناں اوازاں دے ورتوں دے کجھ خاص اصول ایداں ہے:

ا۔ نمبر 2، 4، 5 اوازاں لفظ دے شروع یا دو حرکتاں دے وِچکار نہیں آ سکدیاں۔

ب۔ نمبر 5 اواز عام طور تے لمبی زیر ( یائے معروف) دِی اواز دے مگروں   آ۔ اے ۔ او۔ اُو  دی اواز آؤن نال بن جانٛدی ہے جَدوں ایہناں دوناں حرکتاں وِچّوں کوئی اِک گُنٛگنی ہووے، جیویں

ج۔ نمبر 8 اواز نہ تاں لفظ دے شروع تے آؤنٛدی ہے تے نہ ہی تشدید نال آ سکدی ہے۔

8۔ اصل وِچّ عام طور تے پنٛجابی وِچّ ہر غُنّہ اکّھر دیاں وَکھریاں سادہ اوازاں منّیاں جانٛدیاں ہے، سوائے نمبر 2 اواز دے جیہڑی کہ نمبر 1 دی ضِمنی اواز سمجھی جانٛدی ہے،  یا  نمبر 10 دی جیہڑی کہ نمبر 9 دِی ضمنی اواز ہے۔ ایہہ وَکھری گل ہے کہ کِتے جیویں انٛجے  دِی نمبر 5 اواز مَنّی جانٛدی ہے تے کِتے نمبر 6 تے کِتے دونوں 5 تاں 6 ہی منّیاں جانٛدیاں ہے ۔ جھگڑا پَینٛدا ہے اوس ویلاں فرانسیسی زبان دِی طرحاں ایہہ نُون غُنّہ گُنٛگنی اواز نہیں رکھدا بلکہ اِک اصول دے ما تحت اواز رکھدا ہے تے ایہہ اواز  اوس ویلاں شبہ غنّہ اواز کہاؤنٛدی ہے، جیہڑی کہ ایس حالت توں علاوہ ایویں وَکھری ورتوں وِچّ آوے تاں صرف غُنّہ آواز ہی کہاؤنٛدی ہے۔( شُبہ غُنّہ اوازاں نہ تے کِسے لفظ دے شروع وِچّ آسکدیاں ہے تے نہ ہی لفظ دے چھیکڑ، بلکن صرف ساکن حالت وِچّ آ سکدیاں ہن) اصول ایہہ ہے:

موقوف ک۔گ۔انٛگے  تے ایہناں ورگے  رلدے مِلدے حرفاں توں پہلے ساکن حالت وِچّ نمبر 8 اواز ہونٛدی ہے۔
چ۔ج۔انٛجے  تے ایہناں ورگے  رلدے مِلدے حرفاں توں پہلے  ساکن حالت وِچّ نمبر 6 اواز ہونٛدی ہے۔
پ۔ب۔م تے ایہناں ورگے  رلدے مِلدے حرفاں توں پہلے  ساکن حالت وِچّ نمبر 10 اواز ہونٛدی ہے۔
ٹ۔ڈ۔اڑنُون تے ایہناں ورگے  رلدے مِلدے حرفاں توں پہلے   ساکن حالت وِچّ نمبر 4 اواز ہونٛدی ہے۔
ت۔د۔نُون ،   س۔ ہ۔ ی ،    ر۔ل۔و   تے ایہناں ورگے  رلدے مِلدے حرفاں توں پہلے ساکن حالت وِچّ  نمبر 2 اواز ہونٛدی ہے۔

اسی  پنٛجابی (شاہ مکھی)لکھائی وِچّ تے شُبہ غُنّہ اواز نوں شُبہ غُنّہ نُون نال ای  دکھاؤنٛدے ہیں ۔ایہو جیہی حالت وِچّ ایہہ اوازاں سَنسکرِت لکھائی وِچّ انوسورا  دے نال دکھایاں جانٛدیاں ہن بھر دیو ناگری  لکھائی وِچّ فرق ایہہ ہے کہ س ۔ ج۔ ی۔ ر۔ ل۔ و   ورگے حرفاں توں پہلاں یا لفظ دے اخیر ایہدی اواز نمبر 8 دی ہونٛدی ہے ۔( شُبہ غُنّہ دی اِک قسم انُوسک ہُونٛدی ہے جیہڑی کہ مختفی اواز دَسدا) گورمکھی وِچّ ایس یعنی شُبہ غُنّہ آواز نُوں ٹِپّی  یا  بِنٛدی نال دکھاؤنٛدے ہے اصل وِچّ  تاں بِنٛدی نوں صرف گُنٛگنی اواز لئی وَرتناں چاہیدا ہے تے ٹِپّی نُوں شبہ غنّہ لئی، بھر گورمکھی لکھائی وِچّ اصول ایہہ رکھے گئے ہے۔

i۔ کھڑی زبر (الف ممدودہ) کھڑی زیر (یائے معروف) ، یے لمبی، اَے، واؤ مجہول، اَو   دِیاں اوازاں تے مرکب اوازاں جیہناں دا چھیکڑلا حصّہ پیش دا ہووے ، دے نال بِنٛدی ورتی جانٛدی ہے۔

ii۔ زبر۔ چوٹی زیر ۔ پیش۔ لمبی پیش ( واؤ معروف) دیاں اوازاں تے اوہ مرکب اوازاں جیہناں دا چھیکڑلا حصّہ زبر یا زیر دا ہووے ، دے نال ٹِپّی ورتی جانٛدی ہے۔

iii۔ غُنّہ اوازاں نوں تشدید والا دِکھاؤنا ہووے تاں وی ٹِپّی ہی ورتدے ہن، سوائے تھوڑے جیہے لفظاں وچ ( اِنّا۔ اُنّا۔ اُنٛجے وغیرہ جِتّھے تشدید لکھدے ہے۔)۔

iv۔ لفظ دے شروع دی حرکت جے پیش  یا  لمبی پیش ہووے تاں ہمیشہ اوہدے نال ٹِپیّ دی تھاں بِنٛدی ای آؤنٛدی ہے۔

v۔ شِعراں وِچّ ماتریاں دِی گنتی گھٹاؤن لئی ٹِپیّ دِی تھاں بِنٛدی وِی لا لَینٛدے ہے۔

ایہدا نتیجہ ایہہ نِکلدا ہے کہ ٹِپیّ اکثر شُبہ غُنّہ اواز لئی اؤنٛدی ہے تے بِنٛدی عموماً گُنٛگنی اواز لئی، بھر ٹِپیّ  یا  بِنٛدی دیکھ کے تُسیں ہر ویلاں ایہہ نہیں کہہ سکدے، کیوں جے کئی لفظاں وِچّ گورمکھی خط دے اُ تّرلے دسّے ہوئے اصولاں دے مطابق ایہدے توں الٹ ہو جانٛدا ہے، جیویں "اِنّوُں۔۔۔"   لِکھن وِچّ ٹِپیّ ہونٛدی ہے ، بھر اواز صرف گُنٛگنی ہی کیتی جانٛدی ہے۔ " جانٛجی " نُوں بِنٛدی نال لِکھدے ہے حالانکہ ایتھے اواز شُبہ غُنّہ دٛی ہے۔ مایا سنٛگھ دی لغت وِچّ " رِنّھنا " نُوں ٹِپی توں علاوہ تشدید ( ادّھک) نال وی گورمکھی وِچّ لکھیا ہویا ہے۔

10۔ ایہدے توں علاوہ مایا سنٛگھ دی لغت وِچّ انگٛے تے انٛجے اپنے اصلی حرفاں دی بجائے گورمکھی خط وِچّ انّھے واہ ٹِپیّ یا بِنٛدی نال لکھے ہوئے ہے، سوائے تھوڑے جیہے لفظاں وِچّ جتّھے دوجی طرز وی دکھاؤن لئی انگٛے  تاں انٛجے  حرف لکھ دِتّے گئے ہے ( مثلاً کنٛگن وغیرہ وِچّ ) تے انٛگریزی خط دے اُچارن وِچّ سوائے ایہہ دوجی طرز دیاں قسماں دے بِنٛدی دی گُنٛگنی اواز تے ٹِپیّ دی شُبہ غُنّہ اواز وِچّ کوئی فرق ہی نہیں دسّیا گیا۔ حالانکہ لُدھیانہ مشن دِی ڈِکشنری وِچّ باقاعدہ انٛگے تے انٛجے حرفاں دا  وَرتوں گورمکھی تے انٛگریزی خطاں وِچ کھول کے دکھایا ہویا ہے، بھر اوتھے دی ٹپّی تے بنٛدی دِیاں وکھریاں اوازاں دا فرق انٛگریزی لکھائی وِچّ کوئی نہیں دسیّا ہویا۔

11۔ نُوناں دا حال دَسدیاں ہویاں مُوردَھینا اوازاں دا  دَسّنا ضروری ہے اوہ اوازاں جیہناں وِچّ زبان یا  تاں  اُلٹن نُوں کرے تے یا سچّوں مچّوں اُلٹ ہی جاوے مُوردھنیا کہاؤنٛدیاں ہے۔ ایس طرحاں اُلٹاواں نُون تے اُلٹا نُون دون٘ویں ہی موردَھنیا اوازاں وِچّ آجانٛدے ہن۔ اُلٹاویں اواز دِی اِک ہوروَنٛگی اُلٹاواں لام ہے، تے اُلٹی اواز دِی اِک ہور وَنٛگی  "ڑ"  دِی اواز ہے۔

i۔ پنٛجابی زبان اصلے وِچّ موردَھنیا زبان نہیں ۔ جِتھے کِتے وِی پنٛجابی وِچّ ایس برصیغر دِیاں پُرانیاں ہنٛد آریائی زباناں دے دَنتی حرف بدل کے موردَھنیا اوازاں بن گِئیاں ہن، اوہ یقیناً کِسی ہورقدیم موردَھنیا بولی توں منٛگے ہوئے لفظ ہون گے، کیوں جے اوہو ہی لفظ موردَھنیا اوزاں دے نال دُوسریاں کول دِیاں زباناں وِچّ اوسے ہی طرحاں مِلدے ہے۔

ii۔ لدھیانی وِچّ سارے لام تے نُون لثِویّہ ہو گئے ہے، خاص کر کے لفظ دا شروع دا نُون تاں ہر حالت وِچّ لِثویّہ ہُونٛدا ہے۔ ہور ہِنٛد آریائی علاقائی زباناں وِچّ وِی نُون عام طور تے لثویّہ  ہی ہونٛدا ہے، بھر دَنتی حرفاں توں پہلے زبان دَنتی نُون وانٛگوں کُجھ اگے ہو جانٛدی ہے، تے موردَھنیا حرفاں توں پہلے زبان کجھ موردَھنیا حالت وِچ ہو جانٛدی ہے۔ بھر سُنن وِچّ ایہہ کُھلّی طرحاں موردَھنیا نہیں ہُونٛدی۔

iii۔ اصلے وِچّ ایس برصغیر دیاں پرانیاں آریائی زباناں وِچّ نُون ہر حالت وِچّ دَنتی ہی سی، تے علاقائی لکھائی وِچّ وی ایہو ہی نُون وَرتیا جانٛدا ہے۔ بھر کافی پرانے وقتاں توں ایہہ دَنتی نُون بدل کے لثویّہ ہو گیا سی جیہدی اواز کُجھ کن تے، دَنتی سُنٛدے سی ، تے کُجھ ایہنوں موردَھنیا سُنٛدے سی۔ ایہو ہی گل ہے کہ جین پراکرت وِچّ تے ایہہ دَنتی مِلدا ہے ، بھر دارارُچی ایہنوں تھاں تھاں موردَھنیا کہنٛدا سانوں مِلدا ہے۔

iv۔ پرانیاں آریائی زباناں وِچّ جتھے لفظ دے انٛدر دَنتی یا موردَھنیا نُون ہووے، اوہ لُدھیانی وِچّ لثویّہ ہی بولیا جانٛدا ہے، جیویں " پھنا " توں "پھن" یا  "اونا" (دَنتی) توں "اونا" ۔ بھر گورمکھی خط وِچّ ایہو جیہے لثویّہ نُون نوں اکثر لُدھیانی وِچّ وِی اڑاں دے نال ہی لکھیا جانٛدا ہے۔

12۔ غُنہ اوازاں دِیاں تاریخی تبدیلیاں دسّنیاں وِی ضروری ہے ، کیوں جے ایداں کئے گُن٘ھڈیاں کُھل جانٛدیاں ہے۔

i۔ پرانیاں آریائی زباناں دے ( حرف صحیح + حرف صحیح)۔۔۔ دے گروپ ( جیہناں وِچّ غُنہ حرف نہیں ہونٛدا سی) نوں مشرقی پراکرت وِچّ (غُنّہ + حرف صحیح) وِچّ عام طور تے بدل دِتا جانٛدا ہے، بھر پنٛجابی دِی اصلی پراکرت وِچّ ایہہ اصول اَینا سختی نال وَرتوں وِچّ آؤنٛدا معلوم نہیں ہُونٛدا ۔ ان٘٘٘بالے دِی پنٛجابی نوں تُسیں دیکھو، جیہڑی مشرقی پراکرت دے علاقے  توں نیڑے  ہے تے ایہدے وِچّ غُنّہ حرف اوس ویلاں آؤنے شروع ہوئے جدوں ان٘بالے دِی بولی وِچّ غُنّہ حرف دے اگلے بے آوائی شدیدہ حرف نوں بدل کے آوائی شدیدہ بلاؤن دا اصول ختم ہو چکا سی۔ بھر مشرق وَل ایہو جیہے غُنّہ گروپ توں پہلاں حرکت نوں لمبا کرن دا اصول اَجے نہیں سی آیا۔ جیویں ان٘بالے دے لفظ اِنٛٹ۔ سمپ۔ چِھنٛٹ ۔ انٛکھ ۔ ہنٛک وغیرہ ، جیہڑے کہ پنٛجابی وِچّ  اِٹّ ۔ سپّ ۔ چِھٹّ۔ اَکھّ۔ ہکّ وغیرہ ہی بولے جانٛدے ہن ( مشرقی پنٛجابی وِچّ اجے وی اَچّا ۔ کُچّ وغیرہ دِی تھاں اُنٛچا۔ کنٛچ وغیرہ بولدے ہے)۔

ii۔ پراکرت دا غُنّہ حرف ( مثلاً "کرامدا" وِچّ) یا اوہ غُنہ حرف جیہڑا بدل کے صرف گُنٛگنی اواز لئی نشانی رہ جانٛدا ہے ( جیویں پُرانی پنٛجابی وِچّ " کرانٛدا " ) اوہ اُردو وِچّ خاص کر اسم حالہ وِچّ بالکل ہی اُڑ جانٛدا ہے (جیویں کرتا ۔ کھاتا ۔ سوتا وغیرہ) بھر پنٛجابی وِچّ صرف اوتھے ہی اُڑدا ہے جِتھّے تکیہ (نبرہ) نہ ہووے (جیویں کردا ۔ چلدا وغیرہ ) ، یا کجھ حالتاں وِچّ جِتّھے گُمک والی حرکت ہووے اوتھے غُنہ حرف دِی جا گُٛنگنی اواز آؤنٛدی ہے۔ ( جیویں بَھون٘دا۔ کہن٘دا وغیرہ)ورنہ باقی تھاواں وِچّ غُنّہ حرف رہنٛدا ہے  (جیویں کھانٛدا۔ سونٛدا وغیرہ) مغربی پنٛجابی وِچّ اوہ کِتے وِی نہیں اُڑ دا  جیویں کرینٛدا۔ بھونٛدا  وغیرہ ہی بولیا جانٛدا ہے۔ اُردو دا  رنٛگ آؤن توں پہلاں اصل وِچّ اِک واؤ وَرگی اواز وِچّ  ہُونٛدی سی جیہڑی اَجے وِی پوربی بولی وِچّ  ہیگی ( جیویں کھاوَت۔ سووَت وغیرہ) ایہہ واؤ  اجے وی مغربی پنٛجابی وِچّ  مِلدی ہے ( جیویں کھاوَنا وغیرہ) ، بھر مشرقی پنٛجابی وِچّ ایہہ واؤ شروع وِچّ ہی بدل کے مرکب حرکت بن گئی سی ( جیویں چلاٷدا  وغیرہ) ۔

iii۔ پرانیاں ہنٛدی زباناں دے گروپ ( غُنّہ + آوائی شدیدہ) دا آوائی شدیدہ پنٛجابی وِچّ غُنّہ دے نال مدغم ہو جانٛدا ہے۔ بھر مشرقی پنٛجابی وِچّ "ج" تے "گ" نہیں مدغم ہونٛدے ، تے کئی لفظاں وِچّ "ڈ" وی نہیں مدغم کردے ۔ ایس کرکے مشرقی تے مغربی پنٛجابی وِچّ وَکھرے وَکھرے اُچارن بن جانٛدے ہے،  جیویں:

iv۔ پُرانیاں ہنٛدی زباناں دے گروپ ( غُنّہ + بے آوائی شدیدہ) جیہڑے پنٛجابی وِچّ بدل کے ( غُنّہ + آوائی شدیدہ ) بن جانٛدے ہے، اوہ بعضے ویلاں فیر اصول  (ii) دے تھلّے بدل کے دوہرے ( مثل لمبے) غُنّہ ہو جانٛدے ہے، خاص کر کے (م+پ) دا   پُرانا گروپ ایس طرحاں دو دو قِسماں دے ہجے تے اُچارن اِکّو ہی لفظ دے مِلدے ہے جیویں

بعضے ویلاں دونوں قِسماں پنٛجابی دِی  اکّو ہی بولی وِچّ کٹِّھیا مِلدیاں ہے، مثلا ً مغربی پنٛجابی وِچّ  " لِمبنا۔ گُمبھا" نوں "لِمّنا ۔  گُمّھا " وی آکھدے ہے۔ جنوبی انٛگریزی دے اُچارن وِچّ وی ایہو جیہیاں کئی ونٛگِیاں مِلدیاں ہے، جیویں لُینٛڈ ( زمین) نوں لَین بولدے ہے۔

v۔ ہیٹھلِیاں ونٛگِیاں وِچّ تُسیں دیکھو گے کہ لُدھیانی بولی وِچّ لفظاں دے انٛدر واؤ  وَرگے اُچارن دِی جا   تے غُنّہ حرف مِیم آجانٛدا ہے:

13۔ لکھائی دے وِچّ غُنّہ اوازاں دِی ورتوں دسّن توں پہلاں حرفاں دیاں اوازاں دی لمائی دا حال دسّنا ضروری ہے۔

i۔ ایہہ لمبائی کہرے حرفاں اتّے تشدید پا کے دسّی جانٛدی ہے،  جدوں اوہنوں لمبی اواز کہنٛدے ہے تے یا  دوہرا حرف لکھ کے ہُونٛدی ہے، جُدوں اوہنوں دوہری آواز کہنٛدے ہے ، ایہہ دونوں قِسماں اوازاں دے عِلم نال وَکھریاں وَکھریاں سمجھیا جانٛدیاں ہے کیوں جے لمبی اواز اِکّو ہی ہجے ( رُکن تہجی) وِچّ رہنٛدی ہے تے دوہری اواز  دو  ہجیاں وِچ وَنٛڈی جانٛدی ہے۔

ii۔ ایہدے توں علاوہ مثل لمبی اواز تے مثل دوہری اواز وی ہونٛدی ہے۔ مثل لمبی اوہ  اواز ہُونٛدی ہے جیہڑی اَینی پُھرتی نال بُلائی جان دی وجہ نال لمبی ہی لگدی ہے، بھر اصلے وِچّ دوہری ہونٛدی ہے۔ ایسے ہی طرحاں مثل دوہری اوس آواز نوں کہنٛدے ہے جیہڑی گھٹ رفتار نال بلاؤن کرکے دوہری لگدی ہے، بھر اصلے وِچّ لمبی ہونٛدی ہے۔ ایہناں دیاں ونٛگِیاں ہیٹھاں دِتّیاں جانٛدیاں ہن:

ii۔ لمبیاں اوازاں دِی بجائے "ادّھیاں لمبیاں " تے "چھوٹیاں" اوازاں وی ہونٛدیاں ہے۔ ایہناں دیاں نُون حرف نال ونٛگِیاں ہیٹھاں دِتّیاں جانٛدیاں ہے:

iv۔ دوہری اواز ہمیشہ دوہرے حرف نال لکھی جانٛدی ہے۔ اردو وِچّ وِی ایسے ہی طرحاں لکھدے  ہے۔ جیویں :  بَننا۔ پُننا ۔ تَننا ۔ جَننا سُننا وغیرہ بھر پھیر وِی اُردو وِچّ کئی جگہ حرف نُوں اکّو واری لکھ کے تشدید دے نال وی دَسّن لگ پئے ہے۔ جیویں بُنّا۔ پُنّا۔ بُھنّا۔ ٹَھنّا، دُھنّا وغیرہ ایس قسم دا وٹانٛدرا پنٛجابی لکھائی وِچّ نہیں ہُونٛدا ، کیوں جے ایہدی اِک وَڈی وجہ ایہہ ہے کہ ایہو جیہے   مصدراں  وِچّ دونوں نُون پنٛجابی وِچّ اِکّو جہی قِسماں دے نہیں ہونٛدے، تے ایس کر کے وَکھرے وَکھرے دونوں نُون دکھاؤنے   پَینٛدے ہن۔

v۔ پنٛجابی وِچّ لمبیاں حرکتاں (جیہدے وِچّ مرکب حرکتاں وِی شامل ہن) دے مگروں وِی لمبیاں اوازاں آ جانٛدیاں ہے، جیہڑیاں کہ تشدید دے نال لکھدے ہے، جیویں : کانّا۔ بولّی ۔ وَینٛگّن وغیرہ۔ بھر اُردو وِچّ  ایہو جیہی تشدید نہیں آؤنٛدی۔ کیوں جے اوتھے ایہو جیہا  اُچارن آؤنٛدا  وِی نہیں ۔ گورمکھی لکھائی وِچّ وِی ایہو جیہی تشدید ( ادّھک) دِی وَرتوں ایوگ ہی سمجھی جانِدی ہے۔ بھر مایا سنِگھ دِی لغت وِچّ بے دھڑک ایہہ تشدید وَرتی گئی ہے۔ ہاں عربی وِچّ لمبیاں حرکتاں پچّھوں تشدید ضروری آؤنِدی ہے۔ بھر اوہ لمبیاں آوازاں لئی نہیں بلکہ مثل دوہریاں اوازاں لئی ہونٛدی ہے جیہڑیاں اوازاں کہ عربی وِچّ ہی زیادہ ہُونٛدیاں ہن۔

14۔ لکھائی دے وِچّ غُنہ اوازاں دِی وِرتوں صرف انٛگے  انٛجے  تے اڑنُون دی   ہیٹھاں دکھائی جانٛدی ہے۔ کیوں جے باقی دے غُنّہ حرف پنٛجابی لکھائی وِچّ عام ہے۔

i۔ انٛگے :-  ایہہ نُون پنٛجابی وِچ  کلّا نہیں آ سکدا  جَد توڑی ایہدے توں پہلاں کوئی شُبہ غُنّہ اواز نہ ہووے یا ایہدے مگروں کوئی ہور غُنّہ حرف نہ ہووے،  یا  دونوں چیزاں ہون، جیویں ہیٹھلیاں ونٛگِیاں وِچّ ایس نُون نوں  " نگ"  نال دکھا کے اوہدی تفصیل دِتّی گئی ہے۔

ii۔ انجٛے:۔  ایہہ نُون پنٛجابی وِچّ وَکھرا آؤنٛدا ہے ۔ ہیٹھلیاں ونٛگِیاں وِچّ ایس نُون نُوں "نج"  نال دکھایا ہویا ہے۔

iv ۔ اَڑنون :۔  ایہہ پنٛجابی وِچّ ( خاص کرکے مغربی پنٛجابی وِچّ اَینا  عام ہے کہ ایہدی وِرتوں دے کُجھ اصول وی گنائے جا سکدے ہے جیویں

1)  لازم مصدراں وِچّ "نا"  دِی نشانی توں پہلاں ر، ڑ، یا  اَڑنوں دی اواز ہووے ( چاہے اوہ مخلوط الہا  یا مابعد الہا ہی ہووے) تے "نا" نشانی وِچّ عام نوں ہی بُلایا جانٛدا ہے جیویں

کرنا ۔ لڑنا ۔ پڑھنا ۔ دوڑنا ۔ ورھنا - سُنڽا ۔ بُھڽنا وغیرہ

بھر مایا سنٛگھ دی لغت وِچّ شائد غلطی نال سانوں  اَڑنون نال ہجے مِلدے ہے جیویں:

سڑڽا ۔ ساڑڽا ۔ نکھیڑڽا۔ کُترڽا  وغیرہ

2)   باقی دے سارے مصدراں وِچّ ، تے نالے اُ تّرلے دَسّے ہوئے مصدراں دِی متعدی حالتاں وِچّ "نا" نشانی وِچّ اَڑنون دِی اواز بولیدی   ہے جیویں:

چلڽا ۔ روڽا ۔ ڈراؤڽا ۔ گاؤڽا ۔ پٹڽا بھناٷڽا وغیرہ

3)   لُدھیانی پنٛجابی وِچّ دو حرکتاں دے وِچکار اَڑنُون دی اواز نہیں آسکدی۔ ایس کرکے  سارے مصدراں چھوڑ ہر لفظ وِچّ لُدھیانی وِچّ اَڑنُون دِی بجائے عام نُون دِی اواز ہی آؤنٛدی ہے ( ساکن اَڑنُون  تے خیر شُبہ غُنّہ دی اواز رکھدا ہے) مثلاَ   چلٚنا ۔ سُنٛنا ۔ اُکّھنٛنا

iv۔ اُلٹاویں لام دے مگروں عام طور تے عام نُون دی آؤنٛدا ہے تے روشن لام دے پچّھوں اَڑنُون ہُونٛد اہے جیویں

ایہدے توں باہرے کُجھ لفظ ایسے وی ہے جِتّھے الٹاویں لام پچّھوں وی اڑنون آجانٛدا ہے مثلاً

جُھٹھاڵڽا ۔ میڵڽا وغیرہ 

v۔ کُجھ تھاواں تے عام نُون تے اَڑنُون دونوں ہی صحیح سمجھے جانٛدے ہے۔

vi۔ کئی تھاواں وِچّ عام نُون نال ہور معنے بن جانٛدے ہے ے اَڑنُون نال ہور معنے ہو جانٛدے ہے جیویں

جنُون ( پاگل پن ) ۔ جُنوڽ ( کُھجلی ) ،  گِھنٷنا (پکڑنا) ۔ گِھناؤڽا (گِھن کرنا) ، کِنی (کتنی) ۔ کڽی (بارش کا قطرہ)

vii۔ اُ تّرلیاں گلّاں توں ایہہ گل کُھل جانٛدی ہے کہ پنٛجابی وِچّ مصدر دِی علامت "نا" اَڑنُون دے نال ہے  سوائے خاص اصولاں دے ماتحت جتھے عام نُون ہونٛدا ہے ایسے ہی طرحاں مغربی پنٛجابی دے لاہنٛڈا رنٛگ وِچّ مصدر دِی نشانی اَڑنُون یا عام نُون ہے ( بغیر اخیرلے الف توں) جیویں

پٹڽ ۔ سارڽ۔۔۔ پھمڽ۔ نکلٚن ۔ پاون ۔ سمہالن وغیرہ

viii۔ جِداں اُلٹاویں لام دا اُچارن گواری بولی  وِچّ "ڑ" وانٛگوں ہو جانٛدا ہے ( ایتھے توڑی کہ بعضے لفظاں وِچّ تاں ایہہ وٹانٛدرا پکّا ہی ہو گیا ہے مثلاً "کپڑ دھول"  تے  "کپڑدُھوڑ" دونویں ٹھیک ہے) ۔(یا مَرہٹی لکھائی وِچّ تاں غلام رسول نُوں "غڑام رسُوڑ" لکھن گے) ، ایسے طرحاں اَڑنُون دا اُچارن وِی "ڑ" دِی اواز ایویں بھا اِی ماردِی ہے۔ (جیویں جالنٛدھر دوابی دے وِچّ لفظ "کان" دا  نُون ) ۔ ایہو ہی وجہ ہے کہ اوانکاری دِی گواری طرز وِچّ مصدر دِی نشانی " نا" بدل کے "ڑاں" بن جانٛدی ہے، مثلاً "کھیڈنا" نوں "کھیڈڑاں" بُولدے ہے۔
15۔ انٛگے تاں انٛجے  اَینے گھٹ ورتوں وِچّ آؤنٛدے ہے کہ ایہناں واسطے پنٛجابی لکھائی وِچّ ہور نویں حرف کڈّھن دِی لوڑ نہیں۔ بلکن صحیح معنیاں وِچّ دیکھیا جاوے تاں ایہناں دا صحیح اُچارن اَج کل گھٹ ہی ہُونٛدا ہے۔ ایس کر کے پنٛجابی لکھائی وِچّ اگنُون دِی اواز نُوں "نگ" تے اجنُون دِی اواز نوں "نج" نال ہی لکھ لئی دا ہے۔ ( ایس طرحاں ایہناں نوں دو دو حرفاں دے جوڑ نال لکھن دا ایہہ مطلب نہیں کہ اوہ سادہ اوازاں ہی نہیں ایتھے توڑی کہ جے انٛگے دِی اواز اغنُون وانٛگوں ہووے تے کلّی غین نال ہی لکھ دینٛدے ہے۔ مثلا ً چغیر ۔ یا  انٛجے دِی اواز اَینٛون وانٛگوں ہووے تے کلّی ""ی" ہی کانی ہونٛدی ہے جیویں  اِیانا۔  بھون٘ئیں وغیرہ۔

پنجابی وِچّ اُلٹاواں لام        Lateral Sounds in Punjabi
پنجابی کس طرحاں لکھی جاۓ تے پڑھی جاۓ        Punjabi Shahmukhi: How to read and write
پنجابی زبان تے رسم الخط    Punjabi script : Shahmukhi or Gurmukhi