پنجاب دے لوک گیت

پنجاب دے لوک گیتاں نوں ایہناں گلاب دے پُھلاں نال تشبیہ دِتی جا سکدی ہے جینہاں نوں اُگان والا کوئی مالی نہیں ہُندا تے ایہناں دی خوشبو بہار دے موسم دی خوشبو بن کے کِھلردی ہے۔ ایہناں گیتاں دا کوئی لکھاری نہیں ہندا، ایہہ گیت وَرھیاں توں لوکاں دے دلاں وچ محفوظ ہندے ہےتے آن والیاں نَسلاں ایہناں وچ ضرورتاں مطابق تبدیلیاں کردیاں ریہندیاں ہن۔

 لوک گیت کسی علاقے دی معاشرت تے سماجی معلومات دا ذریعہ ہُندے ہے۔ایہناں توں ساڈے سبھا تے عام ورتاوے دا پتہ لگا ہے۔ ایہناں دیاں کئی قسماں ہن۔

لوری

بچے نوں پیار نال سلاؤن ویلے یا جگاؤن ویلے گائی جاندی ہے۔ ایس وچ ماں دیاں سدراں تے اُمنگاں ہندیاں ہے۔

اَلّڑ بَلّڑ   باوے  دا ،   باوا   کَنک   لِیاوے گا ،   باوی کنک چَھٹے گی ، باوا پیہ لِیاوے گا ، باوی روٹی پکاوے گی، کاکا ( نام) یَہ کھاوے گا

اَلّڑ بَلّڑ   باوے  دا      باوا   کَنک   لِیاوے گا  
باوی  بِہ  کے چَھٹے گی     ماں پُونیاں وَٹّے گی
باوی مَن پکاوے گی          باوا بیٹھا کھاوے  گا      
کاکا کِھڑ کِھڑ ہسّے گا

تھال

ایہہ اَلّھڑ کُڑیاں دا گیت ہے، کِھدو (گیند) اچھال کے ٹھپے لاندے ہوئے گایا جاندا ہے، ایس گیت دے ہر بند دے آخر وچ  " آل  مال  ہویا  تھال " ہُندا ہے۔

کُھوہ وچ پانی          ماں میری رانی             پیو میرا راجہ
ہیٹھ گھوڑا تازہ      چاندی دیاں پَوڑیاں      سونے دا دَروازہ
آل         مال        ہویا         تھال

کیکلی

ایہہ اک طرحاں دا ناچ ہے جیہڑا دو الھڑ مٹیاراں ہتھ وچ ہتھ پا کے تے پَیر نال پِیر میل کے گُھمدیاں ہوئے گؤندیاں ہے۔

کِکلی   کلیر   دی      پَگ میرے وِیر دی
دوپٹہ میرے بھائی دا        پِھٹّے  مُن٘ھ   جوائی  دا

گِدّھا
ایہہ اک ناچ گیت ہے تینویاں ( سوانیاں ، عورتیں ) رَل کے گِدا پاندیاں ہن تے نال نال گاؤندیاں ہے۔

مَاہیَا
ایہہ پنجاب دا مقبول گیت ہے۔ ایہدے دو مصرعے ہُندے ہن، پہلا مصرع دوجے  نال کوئی تعلق نہیں رکھدا۔ پہلا مصرع عام طور تے بے معنی تے چھوٹا ہُندا ہے، دوجے مصرع وِچ اصل گل ہُندی ہے تے طویل ہندا ہے۔ ایس دا موضوع  بِرہ دا دُکھ ہُندا ہے۔ ( لوک کہانی بالو ماہیا دا ہیرو )

آسمانیں اِل پھر دی      تیری میری اک جندڑی خواباں وِچ نت مِل دی

بولی
پنجابی شاعری دی ایہہ صنف شاید ہی کسی ہور زبان دی شاعری وِچ موجود ہووے۔دو مصرعیاں وچ پوری کہانی سَمائی ہُندی ہے۔ ایہدیاں کئی قسماں ہن۔ ( طعنہ زنی دے گیت نوں وی کیہندے ہن۔ )

باہریں برسیں کھٹّن گیا تے کھٹ کے لیایا فیتہ
نی عشقے نے ڈنگ ماریا کُڑی سَپ دا بہانہ کیتا

نیلی  گھوڑی   وے   وکیلا   تیری 
جے  پہلی  پیشی  یار  چھُٹ  جائے

ڈھولا

اِک مشہور عاشق، ڈھولا نامی اِک ہِندو شخص سی جیہڑا  کج  لہج  وچ رہندا سی تے مارو تارو دو بھّیناں شہر پگل دیاں رہن والیاں سی، ایہناں وچوں مارو میاں ڈھولا دی معشوق سی، تے ایسی وجہ نال ہر معشوق نوں ڈھولا آکھن لگ پئے۔ " میرا مارو ڈھولا " وی بولدے ہےجس توں معشوق  یعنی ماہی مطلب لیا جاندا ہے۔

ایہہ اک عاشق تے معشوق دے ہجر ویراگ دے بول ہن۔  پوٹھوار دے علاقہ دا خاص گیت ہے۔ جیہڑا ماہِیا توں تھوڑا فرق ہے ایس دے دونوں مصرعے ہم وزن ہُندے ہے تے دوناں دے وچ ربط ہُندا ہے  ، پر جو سوز ماہیا وچ ہے اوہ ڈھولا وچ نہیں۔ ایہہ دو مصرعے توں لے کے کئی کئی سطراں دے ہندے ہن۔

وَگدی اے راوی ماہی وے وِچ دو پُھل پیلے ڈھولا
اک پُھل منگیا  ماہی  وے  توں پیا  دلِیلے   ڈھولا

جُھمّر ، جھنبَر ، جُھومر
اِک مشہور  ناچ جس وچ عَورتاں اِک دوجے دا ہتھ پکڑ کے گھیرے وچ نَچدیاں ہےتے نالے گیت گوٴندیاں  ہے ، خصوصاّ جَٹ قوم دا دائرے وچ ہتھ پَھڑ کے چڵن والا کھیل ۔ایس ناچ دیاں تِن قسماں ہن،  لمّوچر ،  ترَیتاڑی ،  تِرکھی جُھمّر ۔  جدکہ بہاولپُور دے پاسے ایس دیاں پنج قسماں ہن،  سادہ جُھمّر ،   ڈاکیں والی چھیج ،   چیناں ، پٹھاناں والی جُھمّر  ،  پولییں والی جُھمّر۔ ایس دیاں ہور اقسام وی ہےمثلاّ    لُڈی ،  ہِیبو ،  گِھیکا ، ڈاکے  ، وڈّ جُھمّر  وغیرہ ۔

ڈھول مکھناں      دل پردیسیاں دا راضی رکھنا

چَھّلا
چَھلّا   نگ دے بغیر انگوٹھی نوں آکھدے ہن۔ اِہ پوٹھوہار ،چھچھ ، ملتان تے پہاڑی علاقیاں دا گیت ہے۔

چَھلا مَہاڑا کس گھڑیا       مَہاڑی انگلی کریندی پیڑ

سَمّی
سمی ( اِہ پوٹھوہار دے علاقے دی اک داستان دا کردار ہے جیہڑی دولے نال پیار کردی سی۔ ) عورتاں دا گول چکر وچ ناچ ( گُھمّبر ) ۔ ایس وچ پہلے پہل ڈھولک نہیں بجدی سی بلکہ پَیر دی ٹاپ تے بانہاں دا اُلار تالی دا کم دیندا سی۔ اک ناچ ہے جس وچ کڑیاں ڈوپٹہ لک نال بَنھ کے ڈھول دے دوالے گھیرا پا کے ڈَغے دے نال سَبھ جُھک کے گوڈیاں دے کول گِدّا مار دیاں ہن تے دوجے ڈَغے دے نال  ہی سِدھیاں ہو کے گِدا سِر تے وَجدا اے،  نال ای پیر وی چُکیا جاندا ہے، ایس دے نال نال سمی دا گیت گایا جاندا ہے۔

بھانگڑا (بھنگڑا )
اِہ پنجاب دا مشہور لوک ناچ ہے ،  کَنک دی فصل پکن تے جوان بھنگڑا پا ؤندے ہن، ڈھول وَجدا رہندا ہے تے لوک بھَنگڑے دے نال نال گؤندے رہندے ہے۔

اِہ  جوانی  چار  دیہاڑے      جاندی   کسے  نہ   ڈٹھی
اُوہ گئی جوانی۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ گئی۔۔۔۔۔۔۔۔۔ اُوہ گئی

سُراں یا سدّاں
اِہ لمبی ہیک نال گایا جان والا اک خاص طرز دا گیت ہے جس وچ قصّے وی بیان کیتے جاندے ہن  تے اِہ تڑپ تے سوگ والا گیت ہے۔  مرزے دیاں  سُراں  بہت مشہور ہن۔

گھوڑی
جیہناں گھراں وچ گھوڑے اُتے چڑھن دی رسم نہیں ہُندی اوتھے شادی دے گیتاں نال نال گھوڑیاں وی گائیاں جاندیاں ہن، پہلی گھوڑی رسول پاکۖ  دے ناں دی گائی جاندی ہے، مثلاً
"حضرت نَھائے دھوئے حضرت گھوڑی چڑھے ،  تے حوراں نے مانڈھ ( بمعنی مونڈھے ) لگاویاں ، حضرت نَھائے دھوئے،  زؔید( یعنی جس دی گھوڑی گانی ہووے اس دا ناں ) گھوڑی چڑھیا ،  تے بھَیناں مانڈ لگاوِیاں " 
ایس طرحاں گھر والیاں دے ناں لے لے کے گاندے ہے۔ اس توں اَڈ کجھ گھوڑیاں سوال جواب دے انداز وچ وی گائیاں جاندیاں ہے۔
ایہہ بھیناں گھوڑی دی واگ  پَھڑ کے  گاؤندیاں ہن جد لاڑا ( دولہا ) گُھوڑی چَڑھدا ہے۔

بھیناں واگاں پھڑیاں نی            وِیر   گُھوڑی   چَڑھیا 
بھیٔ٘ن   پَھڑی     واگ           پَنج روپئے بھیٔ٘ن دا  لاگ
بُوری  چھوٹی  بھیٔ٘ن دا  لاگ
ویر گھوڑی چَڑھیا             بھیناں    واگاں   پَھڑیاں

مھندی (مہندی) یا سہاگ
ویاہ توں کجھ دن پہلے لاڑے تے لاڑی نوں اپنے گھر وِچ مائیاں بَٹھایا جاندا ہے ، رات نوں مہندی گھول کے لائی جاندی ہے تے سُہاگ دے گیت ڈھولک نال گائے جاندے ہن۔ پر اَجکل ایہناں گیتاں دی تھاں فلمی گانے لیندے پئے ہے، جیہڑی بڑے دکھ دی گل ہے۔

مہندی  لاون  آیاں  تینوں  بھیٔ٘ناں  تے  بھرجائیاں
کُجھ   چاچیاں   تایاں   کُجھ  اَپنیاں  تے   پَرایاں
تینوں    مہندی    لاون     آیاں

وداع دا گیت     ----

سَاڈا  چِڑیاں  دا چَنبہ  وے  بابلا  اَساں  اُڈ  جاناں
سَاڈی  لَمی  اُڈاری  وے  بابل  کِس  دیس  جاناں

سِٹھ ، سٹھنی
سِٹھ ہجویہ نظم ہے ، ایس گیت وچ کسی چیز دی بُرائی کیتی جاندی ہے۔ سٹھنی طنزیہ گیت ویاہ ویلے لاڑے نوں سنائے جاندے ہے۔ کامن سٹھنیاں دا اصلاحی روپ ہے جس وچ نصیحت کیتی جاندی ہے۔

پیو نہ  پڑھیا  تے دادا  نہ  پڑھیا
مُنڈا  حرام  دا  مسیتے   نہ  وڑیا
تُھوڑا    تُھوڑا    کھایا     جے
گلیاں      نہ       تَرکایا      جے

چھند
لاڑا جد پہلی واری اپنے سوہرے جاندا ہے  تے اوتھے کُڑیاں اوس نوں چھیڑدیاں  ہن تے  لاڑے  کولوں  چھند سُندیاں ہے۔

اک لڑکی   کیہندی ہے

چھند پراگے   چھند پراگے   چھند اگے    کہی
ماں   تیری     لومڑی    کوٹھے     پٹن     گئی

جواب لاڑا  دیندا ہے

چھند پراگے  چھند پراگے   چھند  اگے   تھالیاں
جِنیاں ایتھے بیٹھیاں ہویاں سبھّے میریاں سالیاں

اُلَاھنیاں، سَیَاپہ ، وَیْن وَیْن
ایہہ مرثیے دا ہی اک رُوپ ہے، ایہہ دکھڑے کسے دے مَرن والے یا مَرن والی دی یاد وچ عورتاں رَل کے بِہ کے گاؤندیاں ہن۔

جوان منڈے دی موت تے

تیرے نِکے نِکے بال        ہائے ہائے شیرا        ہائے ہائے شیرا
اِیہناں    نوں    لِیندوں     پال
تینوں    رُوندی     تیری   نار
گیٷں   بُڈھی   ماں  نوں   مار
تیرے  پئیُو   دا   بھیڑا    حال
کیوں  نہ لے گیٷں اُوہنوں  نال

اَکھان
اَکھان یعنی وَڈے سارے مضمون دا نچوڑ  یا  زبانِ خلق ۔ اِہ اَکھان نثر دے نال نال شعراں وچ وی موجود ہن۔

چیت     و   ساکھ     بھونئیں          جیٹھ           ہاڑ             سونئیں
ساون       بھادوں        نہائیے            اسّوہ   کتّک    تھوڑا     کھائیے
مگھر   پوہ     رُوں    ہنڈائیے            ماگھ     پھگن   تیل     ملائیے
کول   حکیم   دے   کدے   نہ   جائیے

بَاتَاں ، بُجَھارتَاں
پنجابی وچ بڑیاں سوادیاں باتاں یعنی پہلیاں موجود ہن۔

پاروں آیا بابا لشکری جاندا جاندا کر گیا مشکری   ( ڈیموں) ۔

چوٹاں
جد اک شاعر کوئی شعر کیہندا ہے تے اوہدے جواب وچ دوجا شاعر فوری طور تے کوئی شعر لکھ دیندا ہے ایس نوں چوٹاں کیہندے ہن۔

اک وار بابا تاج نے اکھاڑے وچ آکھیا

اساں دے ملن دی خواہش رکھیں وطن اساں دا خاص ملتان  پُچھ  لَے
امرتسر پنجاب  وچ آن   کے  تے  کٹڑے وچ  خزانے  دکان   پُچھ   لَے
اﷲ دِتا غریب دا  نام  عاجز  کندی  دوزاں دی  آ کے  دکان  پُچھ  لَے
تاج  دین  دا  جان  کے   نام   پایا  سمن شاہ  دولو   نگہبان   پُچھ   لَے

برداپشاوری وی اکھاڑے وچ موجود سی جَھٹ بولے

کیہڑی کستوری تے مُشک  ویچیں جو میں آن کے تیری دُکان  پُچھ لاں
کیہڑے بہاءالحق دا توں  پوترا ایں وطن جا کی جو تیرا ملتان  پُچھ لاں
کیہڑا  لکّھاں کروڑاں دا ونٛج کرنا ایں جیہڑا جا کے تیرا نشان  پُچھ لاں
بردا  آکھدا ہور نوں خواہش نہیں اے نگہباں جوتیرا کھاہان  پُچھ لاں

شاعری وچ مغولیہ رنگ
پنجابی دے لوک گیت تے آکھان مغولیہ رنگ نال بھرے پئے ہن۔ایس وچ سب توں پہلا اُچا مقام شاعر سُتھرا تے جِلّھن پایا۔

شاعر "مصدی کانا"  کیہندا ہے

کیڑی    سوہرے   تُر پئی     نومن    کجّل    پا
ہاتھی   مُوہنڈے   پا لیا   تے  اُونٹھ  لیا   لَمکا

گاہلڑ  گاجراں   کھا گیا ساڈھے  تِن   گھماں
چوہا   چکّی  لے گیا  تے  کوہلو   لے  گیا   کَاں

بس  مصدی  کانیاں   قصّہ     کر  دے  ختم
تیل  دیوے  دا مُک گیا تے لوکاں نوں  اے  کم

پنجابی رسم و رواج    The Rituals of Punjab