زندہ تے مردہ زبان زندہ اوہو ہی زبان کہاٷندی ہے، جیہدے بولن والے اجیہے موجود ہون، جِنہاں دی سوچ دی زبان وی اوہو ہی ہووے ۔ جے کر اِینے بولن والے انسان ” یعنی اہل زبان ” (First Speaker) موجود نہ ہون جیہِڑے گھٹ توں گھٹ اک وطن وچ اک جماعت ہو کے کسی زبان نوں اپنی سوچ دی زبان بنا سکّن  تاں اوہ زبان مُردہ کہاٷندی ہے۔

کوئی وی زبان ہووے ، اوہ حقیقت وچ اپنی سلسلے دار زنجیر دی آخیرلی کڑی ہنٛدی ہے، جیہڑے  سلسلے وچ روایت ہزاراں سال بیتے ہوئے زمانہ تائیں اَپڑ دی ہے، بلکن اِیہہ کہوو کہ انسان دے جنم دے مُڈ تائیں، ۔ جے کِتے ایہہ زنجیر کسی وجہ نال ٹٹ جاوے ، تے ایس طرحاں اوہ زبان مُردہ ہو جاوے، تاں فیر دی واری اُہنوں زندہ کرنا اَن ہونی گل ہے ۔ ایہو ہی وجہ ہے کہ سنسکرت، لاطینی، عبرانی وغیرہ زباناں نوں زندہ نہیں کِیتا جا سکیا۔ زبان دی دوبارہ پیدائش ( نشاٴۃ ثانیہ - Renaissance) نہیں ہو سکدی۔ جدید عبرانی زبان جیہڑی اجکل رواج وچ لیائی جا رہی ہے ، اوہ بے شُبہ مُردہ یعنی قدیم عبرانی توں اک وکھری زبان ہے۔ زباناں دا مُردہ ہو جانا، عام مَوت وانگوں نہیں ہنٛدا، بلکن اونہاں دے اہل زبان دا ایس جہاں توں اُٹھ جانا ہُندا ہے، ایس طرحاں پَراڽِیاں زباناں دھیرے دھیرے بدلدیاں ٹہندِیاں آخر نوِیاں زباناں نوں جنم دِندیاں رہندیاں ہن ، کیوں جے پُرانیاں زباناں دا نظام اِینا بدل چُکا ہنٛدا ہے کہ اوہدے توں پیدا ہویاں نوِیاں زباناں دے نوویں نظام دے مقابلہ تے پرانے نظام دے بولنے والے باقی نہیں رہندے اک خاص ویلے دی بدلی ہوئی زبان دی حالت دا علم “ہمہ وقتی لسانیات” (Synchronic Linguistic) کہاؤندا ہے ، ایہدے مقابلہ تے زمانہ دے گزرن نال زباناں وِچ جیہڑیاں تبدیلیاں آؤندِیاں ہن ، ایہدا علم ” تاریخی لسانیات ” (Historical or diachronic Linguistics) کہاؤندا ہے،جدوں اک علاقہ دی زبان دی جگہ تے کوئی دُوجی زبان حاوی کِیتی جا رہی ہووے ، تاں پہلی زبان نُوں دُوجی زبان دا “ہیٹھلا پَرت ” (Substratum) کیہا جاندا ہے ایس ، نچلے طبقہِ دا کُھسدا ہویا اثر وی نوِیں زبان اُپر کئی طریقیاں تے درجیاں توڑی رچ جاندا ہے۔

زبان دے نظام تے ڈھاچے دی حالت نوں پَڑ بولی وچ " نظام زبان" (Langue) کہندے ہے، تے ایس نظام دے تحت جو بولیا جائے اوہنوں لسانی وتِیرہ ( Parole) ( لسانی فعل ) کہندے ہے۔ اصل وِچ نظام زبان نوں کوئی سُن  تاں نہیں سکدا کیوں جے ایہہ تاں لسانی فعلاں دیاں ونّ سونِیاں حرکتاں تے کرتوتاں توں جیہڑی آواز سنائی دِینٛدی ہے، ایہدے توں نتیجہ کڈدے ہوئے تصورات ہنٛدے ہے۔ ایؤں سمجھو کہ جے لسانی فعل اک کھیل ہے تے نظام زبان اوسی کھیل دے اصول ہن ۔ عام طور تے آکھیا جاندا ہے کہ “بولی” (Dialect) کسی زبان (language) دی بگڑی ہوئی شکل ہندی ہے؛ پرحقیقت ایہدے توں فرق رکھدی ہے اِینوں مثلاً ایس طرحاں سمجھو کہ سب لوک آپنی آپنی ” بولِیاں” بولدے ہے تے جدوں کجھ بولِیاں وچ اک ہی بنیادی رنگ پایا جاوے تاں اوہناں بولیاں دے کٹّھ نوں زبان کہ دِتا جاندا ہے، جیہدی کسی اک بولی نوں ” معیاری زبان” (Standard Language) دا درجہ مل جاندا ہے؛ جیہڑا چوکھیاں حالتاں وچ جغرافی مشہوری دی وجہ نال یا سیاسی وجہ نال یا دونوں وجہاں دے کارن ایہہ درجہ حاصل ہو جاندا ہے۔ جدوں قومیت دا رنگ ایہدے اُتے سوار ہندا ہے ، تے حالت بدل وی سکدی ہے، جد مرکزی حکومت حاوی ہووے تاں اوہ سارے سکُولاں وِچ اِک ہی قومی زبان نُوں ذریعہ تعلیم بنا کے باقی بولِیاں نُوں ہَولی ہَولی ناکارہ بنا دیوے، زبان دا بذات خود وی سیاسی مسئلہ بن جایا کردا ہے، مثلاً اپنے فتح کِیتے ہویاں دی زبان نُوں ناکارہ بناون دے جتن کرے گا، ایس لئی کہ فتح کِیتے ہوئے بندیاں دی زبان جے اپنے زوراں شوراں وِچ نہ رہوے تاں اوہناں نُوں اپنی کُھسی ہوئی آزادی دا احساس کھٹکدا نہیں رہٷگا۔

پنجابی ادبیات  Punjabi Philology