زبان تے بولی

زبان دی تعریف عام طور تے ایہہ کیتی جانٛدی ہے کہ لفظاں دا اک مجموعہ جِیہڑا افراد دا اک اچھا خاصہ مجموعہ ایہنوں سمجھدا ہووے تے ایہہ کافی عرصے توں ورتوں وِچ ہووے۔ ایس تعریف دے مطابق ایس ویلے دنیا وچ اندازاً 2796 زباناں موجود ہن ۔ بولی کسی زبان دی گھٹیا قسم نہیں ہُندی بلکہ زبان کسی بولی دی ترقی یافتہ حالت ہُندی ہے۔جد کسی زبان دی ادبی طرز توں ہٹ کے کوئی بول چال دا قدرتی استعمال ورتوں وچ آ جاوے تاں اوہ اوس زبان دی بولی بن جاندی ہے، ایس طرحاں کسی زبان دی آں کئی بولیاں ہو سکدیاں ہن  تے ایہہ اپنے اپنے علاقے تے ماحول وچ تھوڑے تھوڑے فرق نال بولیاں جاندیاں ہن ۔لیکن بولی دی ایہہ تعریف ہر بولی اُتے لاگو نہیں کیتی جا سکدی۔ایہدے وچ دو سوال اٹھدے ہن  :

١ ۔ کسی خاص زبان دے مرکزی معیار توں کِناں ہٹ کے بولیا جاۓ تاں اُہ ایس زبان دی بولی کہلائے گی۔
٢ ۔ کسی بولی دا اوہ کیہڑا خاص نقطہ ہے جس دے بعد اُہ بولی زبان کہلائے گی۔

پر ایہناں دوواں گلاں تے بحث کرن دے بعد وی اسی کسے آخری فیصلے اُتے نہیں اَپڑ سکدے ، جس طرحاں   - - - - -

جگہ یعنی جغرافیائی حالت دا اثر
فلینڈرس تے انگلستان دی حدود قدرتی اکو جہی ہے بھر انگلستان دی زبان انگریزی تے فلینڈرس دی زبان انگریزی نہیں کہلاندی، جد کہ نشیبی علاقے دی آب و ہوا الگ ہون دے باوجود "اسکاچستانی" نوں انگریزی کِہیا جانٛدا ہے۔

سیاسی اثر
مغلاں دہلی نوں دارلخلافہ بنایا تے دہلی دے آلے دوالے دی بولی "اُپبھرنش" بدل کے اردو بن گئی جے کِتے پٹنہ دارلخلافہ ہُندا تے اردو دی بنیاد "بھوجپوری" تے رکھی جاندی، تے دوسرے پاسے کراچی توں بعد اسلام آباد دارلخلافہ بنن نال مکرانی یا پوٹھوہاری زبان دا درجہ نا لے سکی۔

علحٰدہ حکومت دا اثر
 ناروے ، سویڈن تے ڈنمارک وچ تِن علحٰدہ علحٰدہ حکومتاں دے ہیٹھ تِن علحٰدہ علحٰدہ زباناں بولیاں جاندیاں ہن ، جد کہ اک شخص جیہڑا اک ملک دی زبان جانٛدا ہووے اُہ باقی دوناں ملکاں دی زبان سمجھ سکدا ہے کیوں جے ایہناں وچ اِیناں ہی فرق ہے جِناں کہ بولیاں وچ ہُندا ہے۔ جد کہ دکّن دی دکّنی بولی نظام دی اپنی حکومت دے وچ وی زبان نہیں بن سکی۔

مذہبی اثر
مرٹن لوتھر دے ترجمہ انجیل ادبی جرمنی دی "سکسینی "بولی وچ ہون دے بعد ایس نوں کلاسیکی زبان دا درجہ مل گیا ، جد کہ سِکھ مذہب دی گوروگرنتھ دی زبان نوں گورمکھی وچ لکھ کے چلان دی کوشش کامیاب نہیں ہو سکی۔

آمدورفت دیاں سہولتاں دا اثر
کوہ ہمالیہ دی ساخت نے تبّت دیاں بہت ساریاں بولیاں نوں ایس لئی زبان دا درجہ مل گیا کہ پہاڑاں وچ گِھریاں وادیاں دا رستہ دشوار گزار ہے، پر افریقہ دے صحرائے اعظم جیسے علاقے دیاں بولیاں زبان دا درجہ نہیں پا سکیاں۔

قابلِ فہم ہونا
ککیہندے ہن  کہ جے آدمی اک دوسرے نوں بولدے ہوئے سمجھ لوے تاں اوہ اک ہی زبان دیاں بولیاں ہُنٛدیاں ہن ، جس طرحاں ملتانی بولن والا پوٹھوہاری نوں سمجھ لیندا ہے تے ایہہ دونوں پنجابی دیاں بولیاں ہن ۔ پر "ہمپشر " دا ان پڑھ لندن دے رہن والے دی گل مشکل نال سمجھدا ہے پر ہیمپشر دی بولی انگریزی دی ہی بولی کہلاٷندی ہے۔

قواعدی اختلافات تے ذخیرہٴ الفاظ
بنگالی تے "برجی" ززباناں دا ذخیرہٴ الفاظ دے اکثر الفاظ اک جیہے ہن  پر قواعدی اصول علحٰدہ علحٰدہ ہون دی وجہ نال الگ الگ زباناں ہن ۔ جد کہ پنجابی تے برجی دے قواعد تقریباً اک جیسے ہن  پر ذخیرہٴ الفاظ بہت فرق ہون کارن ایہہ الگ الگ زباناں ہن ۔

تلفظ
"سریانی " تے موجودہ " آرامی" ددے الفاظ تے گرداناں اک جیہیاں ہن  پر ایہناں دا تلفظ فرق ہون کر کے دو الگ زباناں لگدیاں ہن  پر ہے نہیں؛ سریانی ، مشرقی آرامی دی بولی ہے۔ایسے طرحاں نشیبی علاقہ دی "اسکاچِستانی" وی انگریزی دی بولی ہے۔

آسانی دا جوڑ مِلاپ
"بھوجپوری" قواعددے فرق دی وجہ نال "برجی" توں الگ زبان ہے پر سہولت دے تحت بھوجپوری ، برجی دی بولی کہلاؤندی ہے کیوں جی پڑھیا لکھیا طبقہ بھوجپوری نوں چھڈ کے برجی نوں اپنآ لیندے ہن۔ جد کہ "ماگاری" زبان الگ زبان کہلاؤندی ہے ، جدوں کہ فوج وچ بھرتی ہون دے بعد ماگاری نوں چھڈ کے لوک گھاس یا درباری نیپالی بولن لگ پیندے ہن  ۔

عادتاں تے تہذیب
اَن پڑھ آدمیاں دا غلط تلفظ کوئی الگ بولی نہیں بنا سکدا نا ہی کوئی مقامی الفاظ مل کے کوئی الگ بولی بنا سکدے ہن  پر دیہاتی بولیاں کسی زبان دی گِری ہوئی یا بگڑی ہوئی شکل نہیں ہُندیاں بلکہ حقیقت وچ اپنی اپنی بولیاں ہُندیاں ہن ۔

تعلیم، رسم الخط تے لسانی اتحاد دا اثر
بائیس قسم دیاں بولیاں دا سنسکرت نال اتحاد ہون دے باوجود اُہ اپنی حثیت الگ بولی دی رکھدیاں ہن ۔

پنجابی زبان تے اوہدیاں بولیاں   Punjabi Language and Dialect