سیٹینڈرڈ پنجابی

(ایہہ مضمون 19 مئی 1956ء نوں راولپنڈی وِچّ پنجابی مشاعرہ شروع کرن توں پہلاں پڑھیا گیا)

پنجابی زبان دی سرپرستی نہ ہون دی وجہ ہے  کہ اَجّ ایہہ حالت ہے کہ اسی کوئی آخری فیصلہ نہیں کر سکدے کہ کیہڑے علاقہ یا اوہدی کیہڑی بولی  نوں  خالص معیاری زبان مِتّھیا جاوے ۔ ایہدے لئی ہو رمشکل ایہہ وِی آ پیندی ہے کہ کوئی معیار نہ ہون نال ساڈی زبان دیاں اینیاں بولیاں ، ثانوی بولیاں ، تے مقامی بولیاں بن گیاں ہن کہ ایہناں ساریاں نوں  کِسے شجرے وِچّ لیاٷناں بڑا مشکل ہو گیا ہے۔ ایتھے توڑی کہ سر جارج گریرسن جیہے وَڈ ّے تاریخ دان نے وی پنجابی نوں لاہنڈا  زبان توں وکھرا کر کے اِک بہت وَڈی غلطی کھاہدی ہے۔ اوہ پنجابی نوں اپنی مغربی ہندی وِچ ّ ملاٷندا ہے تے لاہنڈا نوں سندھی زبان دے نال مِلا کے باہر دے دائرے وِچّ شمال مغربی گروہ دے ماتحت لیاؤندا  ہے۔ ایہہ غلطی ایس تاریخ دان دی بلکل اوسے ہی طرحاں دی دُور اندیشی اُتے اپنا سہارا لیندی ہے ۔ جس بنا اُتّے اوہنے مشرقی تے مغربی ہندی دے لفظ کڈّھ کے تے ہندو مسلم نفاق دا گُڈّا بنھیّا۔ ایس نفاق دا مُڈ ّھ تے خیر سَر جان گلکرائسٹ ہی بنّھ دِتّا سی جیہنے  1801ء وِچّ  للُّو لال جی تے لال مصرا نُوں ایس دُور اندیشی دا شکار بنایا، جیہناں کولوں فورٹ ولیم کلکتہ وِچّ امیر خسرو دی کتاب "قصہ چہار درویش" دے اردو ترجمہ "باغ وبہار" جیہڑا میرا مّن دہلوی نے 1803ء وِچّ کِیتا سی سنسکرتائی ہوئی اردو وِچّ کرا کے اوہنوں دیوناگری خط وِچّ لکھوا کے ہندی (اردو توں وکھرا) بنا دِتّا۔

گریرسن دی پنجابی اصل وِچّ کوئی وکھری زبان نہیں ہے تے نہ ہی تاریخ دے کسی دور وِچّ سانوں ایس پنجابی دا وکھرا کِسے ماخذ دا پتہ چلدا ہے اصل گلّ ایہہ ہے کہ ایہو لاہنڈا مسلماناں دے آٷن دے پِچھّوں عربی فارسی وغیرہ دے مرکب دے  نال پنجابی کہائی۔ ہو سکدا سی کہ جے مسلماناں دا دارالخلافہ لاہور توں دہلی نہ بدلدا تاں جِداں پنجابی نے اپنی گود وِچّ اردو نُوں جنم دِتّا سی ایسے ہے طرحاں گریرسن دی پنجابی دے علاقہ وِچّ اِک نویں قِسم دی اردو دا دور دَورہ ہو جاندا۔ ایہہ تاں ایس دارالخلافہ دی تبدیلی دی وجہ اِی کہ اِک نیا دور شروع ہو گیا، جیہدی وجہ نال دہلی دی اُردو دا پنجابیاں تے اِینا اثر ہویا کہ لاہنڈا دا زور شور دریائے چناب تائیں رُک گیا لوک اردو ادب نوں پنجاب وِچ چُم چٹ کے اپناؤن لگ پئے، تے اپنی مادری زبان جیہڑی کے ہُن گریرسن دی پنجابی بن چَکی سی۔ لاہنڈا دی چاشنی توں کسیا رہی ۔۔۔۔۔۔۔

ایہو ہی گل ہے کہ گریرسن نوں ایس زبان نوں علیحدٰہ پنجابی زبان کہہ کے مغربی ہندی دی شاَ خ وِچّ داخل کرنا پیا۔ حالانکہ اصلیت ایہہ ہے کہ گریرسن دی پنجابی وِچّ دہلی دی اردو دا کوئی اثر نہیں ۔ پنجابی نے جس زبان وِچوں وی لفظ لیا تے اوہنوں اپنی سان اُتّے چاہڑ کے تے اپنے بولن دے رنگ اُتّے لیا کے وَرتیا۔ لاہنڈا  دِی ایسے ہی نویں حالت نُوں امیر خُسرو "لاہوری" کیہندا ہے۔ گل کیہہ کہ پنجابی زبان نُوں ایسے ہی لاہوری ،لاہنڈا ، ڈوگری تے ہور پہاڑی پنجابی بولیاں دا مرکب سمجھنا چاہیدا ہے نہ کہ یونیورسٹی   دے نصاب دی طرحاں ساہسکرتی تے ہندوی دا مرکب۔

گرونانک دے گرنتھ دی زبان کسے حالت وِچّ وی خالص پنجابی زبان نہیں بلکہ ساہسکرتی ، ہندوی تے کئی ہور دوجیاں زباناں دا مرکب ہے۔ ایسے ہی طرحاں اَجکل دی مشرقی پنجاب دی ہندو سکھاں دی ادبی پنجابی اپنے آپ نوں بُری طرحاں جدید ہندی  دے رنگ وِچّ ڈھال  رہی ہے۔ اِک زمانہ سی کہ سردار موہن سنگھ نے گورنمنٹ کالج لاہور دی پنجابی سوسائٹی 1930ء وِچّ  کیہیا سی کہ مسلماناں نے خواہ مخواہ اردو وِچّ عربی، فارسی مِلا کے عفردو بنا دِتا ہے تے نال ہی ایہہ حقیقت دسی سی کہ پنجابی بالکل کِسی پراکرت  یا  اپبھرنشا دے لفظ نہیں لَیندی۔ بلکہ براہِ راست یا  سنسکرت توں لفظ لے کے اپنی سان اُتے چڑھاؤندی ہے تے یاں عربی،  فارسی ، پیساچی تے مغربی ہمالیہ دیاں بولیاں توں لفظ لَیندی ہے۔ بھر اَجّ دیکھیا جاوے تے مشرقی پنجاب وِچّ پنجابی دا کوئی اثر نمایاں نہیں کہ ہندی نُوں پُھوندی بنا دَوے، بلکہ الٹا پنجابی نوں ہنُومان پنجابی بنایا جا رہیا ہے،حالانکہ ایہدوں توں برخلاف اَیدھر پاکستان وِچّ اردو بولن والے بچے پنجابیاں دے نال مِل کے پُردو بولن لگ پئے ہے۔ تے اِک پنجابی علانیہ کہہ سکدا ہے کہ اردو دے وِچّ تاں پنجابی ساخت دے محاورے موجود  ہن بھر پنجابی وِچّ  اردو  دی اپنی ساخت دا کوئی نمونہ وی شامِل نہیں۔

ایہہ اِک بڑی لمبی تاریخ ہے کہ اَجکل دی پنجابی کیہڑے کیہڑے دوراں وِچّوں لنگھ کے ساڈے توڑی پہنچی ہے۔ ایہدے وِچّ کوئی شک نہیں کہ پنجاب دے علاقے دی زبان نے دُینا دیاں بہت کجھ رنگ رلیاں دیکھیاں ہے۔ ایہدی جڑ مُنیاد تے اوہو باہر دے دائرے دی شمال مغربی گروہ دی بولیاں دی ہے جیہڑی کہ چُولیکا پیشاچی تے سیالکوٹ دی ڈھکّی  یا  ٹاکی  تاں اوہ زبان جیہڑے شمال دے بُدھ بولدے سَن، دے نال لگّا کھاندی ہے۔ ایس بول چال دی زبان اُتے اپنے اپنے وقتاں دِیاں ادبی زباناں دا کافی اثر رہیا۔ مثلا ً  سنسکرت تاں ایہدے توں پچھّوں سورآسینی پراکرت دا، ایہدے توں مگروں بدھ مت دی اوہ پالی جیہڑی اودھی زبان نال تعلق رکھدی سی میدان وِچّ آئی نتیجہ ایہہ نکلیا کہ پنجاب وِچّ ادبی رنٛگ پہلے ساہسکرتی دا آیا تاں پھیر ہندوی دا ہویا۔ ایہناں زبانیاں وِچّ یونانی زبان دا وی اثر ہویا تے کیہندے ہے کہ بنی اسرایئل دے گُمّے ہوئے قبیلیاں دی آرامی زبان نے وِی سِدّھا  ہی یا  مُڑ گھِڑ کے کشمیری، شِینا تے پیشاچی دے ذریعے اپنا اثر پایا ہووے۔ آخیر آ کے عربی ، فارسی، چینی، ترکی دے اثر نال پنجاب دی زبان لاہنڈا اپبھرنشا بن گئی۔ لاہنڈا دا لفظ ادب وِچّ سب توں پہلاں پادری ٹینرڈل نے 1889ء وِچّ اپنی پنجابی گریمر وِچّ استعمال کیتا۔ ایس لفظ دا لنڈا رسم الخط نال دُور دا وی ماخذ دا رشتہ نہیں ہے۔آخر وِچّ ریختہ تے برجی دا اثر ہویا  تے ہُن انگریزی دا اثر شروع ہے، باوجود ایہناں ساریاں گلّاں دے پنجابی نے اپنی سان تے بولن دے رنگ ڈھنگ نُوں بالکل نہیں چھڈ ّیا جیہدی وجہ نال ایدی امتیازی حیثیت اوسے طرحاں ہی قائم ہے ایس ساری تاریخ توں علاوہ سانوں ایس ویلاں معیاری زبان ویکھن لِئی پنجابی دیاں اجکل دِیاں بولیاں دا جائزہ لَیناں ضروری ہے۔ تہانوں حیرانی ہووے گی کہ پنجابی زبان دیاں بولیاں، ثانوی بولیاں تے مختلف مقامی بولیاں مِل کی 64توں ودھ بن دیاں ہے ۔ اِک زمانہ سی کہ لاہنڈا زبان دی ملتانی شکل معیاری زبان وانٛگوں رائج سی جیہدیاں مختلف مقامی بولیاں ہِندکی ، اُبھیچی، کھیترانی جعفری تے کجھ فرق نال جغدالی، جٹکی لاہنڈا، بہاولپوری چِنھاوڑی تے سِدھمئی ہن۔ ایس معیار توں ہٹ کے دو ہور شاخاں ہو گیّاں ہے جیہناں دا مرکز شاہ پور تے تھل دیاں علاقیاں وِچّ ہے۔ اِک نُوں شاہ پوری کیہندے ہے۔ جیہدیاں دو ثانوی بولیاں چیناوڑی تے باردی بولی توں علاوہ وکھریاں مقامی بولیاں جٹکی، لائل پور دی نہری پنجابی، جانگلی، نسوانی، کاچھڑی، جٹاتردی بولی تے منٹگمری جٹکی شامِل ہن۔ دوسری نُوں تھلّی کیہندے ہے ، جیہدی مقامی بولیاں ڈیرا وال ہند کی ، تھلوچڑی، تے مُلکی ہے۔ ایہناں تِنّاں گروہاں نُوں مِلا کے ملتانی دی جنوبی شاخ   کیہیا جاندا ہے۔

ملتانی دی اک ہور شاخ شمال مشرقی ہے جیہڑی کہ کوہستان نمک دی بولی پنڈوچی کہاٷندی ہے، ایہدے وِچّ مشہور بولیاں پوٹھواری، ڈ ُھنڈی، چِبھالی تے پُنچھی توں علاوہ ثانوی بولیاں کوہاٹی  کیرالی وغیرہ ہَن۔

مُلتانی دی جنوبی شاخ تے شمال مشرقی شاخ مِل کے اِک ہور شاخ شمال مغربی بندی ہے جیہنوں ہندی بولی کیہیا جاندا ہے اہدے وِچّ ثانوی بولی توں علاوہ مقامی بولیاں دھنّی، سَوَین تے پشاوری ہندکو ہَن۔

مَلتانی زبان دے ایس بہت وَڈے گروہ وِچّ لاہنڈا زبان دا چوکھا رنگ صاف نظر آؤندا ہے تے ایسے ہی کر کے گریرسن ایہنوں پنجابی تو وَکھّرا لاہنڈا زبان کیہندا ہے بَھر اسی آسانی دی غرض  نال ایہنوں پنجابی دی مغربی شاخ   کیہواں گے۔

ایس دے مقابلے تے پنجابی دی مشرقی شاخ دا سارا دارو مدار سِکھّی تا سنت بھاشا اُتے ہے جیہدے نال ڈوگری زبان وی شامل ہے  جِس ڈوگری وِچّ ثانوی بولیاں کانگڑی تے بھٹیالی تو علاوہ مقامی بولی کنڈیالی شامل ہے ایس سنت بھاشا دی ثانوی بولی ماجھی اپنی وقتاں وِچّ خالص معیاری زبان سی۔ایہہ دوسرا دور سی جیہدے وِچّ پنجابی دِی خالص بولی دا مرکز ملتان توں ہٹ کے لاہور تے امرتسر دے وَل آ گیا سی۔

اَجّ تاں اِک سو سال پہلاں 1854ء وِچّ انگریزاں دے عیسائی مشن نے پنجابی دی اِک لُغت بنائی سی جیہدے وِچّ اوہنا دی کوشش ایہہ سی کہ سنت بھاشا دِی مشرقی شاخ جیہڑی کہ لدھیانے وَل بولی جاندی سی اوہنوں معیاری زبان بنا دِتّا جاوے۔ سنت بھاشا دی ایس مشرقی شاخ وِچّ ثانوی بولیاں دوابی پنجابی تے بھٹنیری توں علاوہ مقامی بولیاں ملوائی ، پوادھی ، نائلی، راٹھی، راٹھوری، باگڑی  جالندھر دوابی، ہوشیار پور پہاڑی تے کہلُوری   یا  بلاسپوری شامل ہن۔

پر اصل وِچّ پنجابی دی روح ایس انگریزاں  دے پرچار نُوں گوارہ نہ کر سکی تے کچھ دیر دے بعد خود ہی ایہہ معیار ختم کر دِتّا گیا۔

قدرتی گل ہے کہ جے لاہور دی  اوہو ہی دارالخلافہ  جیہی حیثیت رہندی تے ماجھی علاقے دی لاہنڈا خالص زبان  ہُندی۔ پر جِدّاں ہُنے ہی بیان کیتا گیا ہے۔ لاہنڈا زبان دا دریائے چناب تائیں پچھے ہٹ جان نال اِک ہور دور شروع ہو گیا۔ نتیجہ ایہہ نکلیا کہ پنجابی دی مشرقی تاں مغربی شاخاں دے وچکارلے علاقہ وِچّ اِک نئی بولی عروج اُتّے آ گئی جیہنوں گریرسن دے لفظاں وِچّ پنجابی لاہنڈا   کیہیا جاندا ہے۔ ایہہ علاقے وِچّ وزیرآباد گجرات دا شمال مشرقی ادھا حصہ، منٹگمری دا ادھا مشرقی حصہ یعنی تحصیل دیپال پور تے پاک پٹن ، بہاول پور ریاست دا شمال مشرقی گوشہ، لاہور دے علاقہ راوی دے نال نال مغربی پاسے وَل کالر دا علاقہ گوجرانوالے دا مشرقی ادھا اُوبھا  دا علاقہ،سیالکوٹ دا  ڈرھب دا علاقہ تے شیخو پورے دا  لمے  دا علاقہ شامل ہَن۔

اَجّ توڑی دیکھن وِچ ّ وی ایہو ہی آیا ہے کہ ہر پنجابی لکھاری نے اپنے ادب وِچّ لاہنڈا دا رنٛگ ضرور چوکھا وکھایا ہے تے اِیداں ہووے وی کیوں نہ، لاہوری زبان نے اَج توڑی لاہنڈا دی رُوح نہ چَھڈی،  تے پنجابی لکھاری ایس روح نوں کِداں چھڈ سکدا ہے۔پنجابی لاہنڈا توں وکھری زبان تھوڑا ہی ہے۔ ایس چاشنی دی مٹھاس صرف اوسے ہی ویلاں نکھر کے سامنے آسکدی ہے جدوں اسیں پنجابی لاہنڈا نوں خالص ادب دی معیاری زبان مِتّھ لئّے۔ ایس معاملہ وِچّ گراہم بیلی جیہے استاد نے خوب کیہیا ہے کہ ایہناں حالتاں وِچّ جے پنجابی دی کوئئ خالص ادبی معیاری زبان ہو سکدی ہے تے ایہو ہی پنجابی لاہنڈا ہو سکدی ہے خاص کرکے اوہ جیہڑی وزیر آباد دے علاقے وچّ بولی جاندی ہے۔

پنجابی زبان تے اوہدیاں بولیاں    Punjabi Language and Dialects

پنجابی زبان تے رسم الخط    Punjabi script : Shahmukhi or Gurmukhi