پنجابی دی گتّیا (پچھمی پنجابی اتے پوربی پنجابی )

آدمی دی گَت بندی تاں سُنی ہے ، پر زبان دی گَت بندی گَھٹّ ہی سُنی ہے۔ ایہدے وِچّ بچاری پنجابی زبان دا  وِی کی دوش ہے ۔ جد اوہ آ ہی گئی ہوے  دو وکھّرے وکھّرے ہتھاں وِچ ، تاں اویہدی گُت جِدّاں دی کوئی گُنّھے گا اُوداں ہی اوہدیاں لَٹاں بن جان گیاں پر اِینی گل یاد رکھّن والی ہے کہ اِک سر دیاں دو گُتاں بناون نال کدی دو سِر نہیں بن جاندے۔ ایہہ تاں سِر پھاٹ کے ہی دو بنن  گے۔ اوس ویلاں پھیر چڑھدے پنجاب دی پنجابی کُجھ ہور کہاوے گی تاں لہندے پنجاب دی کُجھ ہور۔ ایہہ ویکھن توں پہلاں کہ ایہہ پَھٹ پے وی سکدا ہے کہ نہیں ، اسی ایس دو گُتّاں والے سِر  نُوں پھرولیئے تاں سہی۔

پنجابی دے "جدید زمانہ " یعنی بارویں صدی توں پہلاں جدوں لاہنڈا  اپبھرنشا  (جیہڑی سوراسینی پراکرت توں نِکلی سی )ایس پنجاب وِچ بولی جاندی سی ۔ اوس ویلاں ایہدی حالت اِنٛج سی  کہ اسی ایہنوں اجکل دیاں بولیاں پوٹھواری ،  دھنّی، ملتانی، ڈیرہ والی، بہاولپوری، پنچھی، شاہ پوری وغیرہ دی ماں کہ سکدے ہیں۔ ایہدے توں باہجوں پنجاب دے وِچ کُجھ پرانا ادبی رنگ دی چلیا آؤندا سی۔ جیہڑا کہ سنسکرت تے بُدھ مت دی اوس پالی جیہدا رشتہ اَوَدھی بولی نال سی، دا مِلیا جُلیا سی۔ ایہہ ادبی رنگ دی پہلی شکل تے پرانی ہندوی کہاوندی ہے  تے دوجی شکل ہندوی۔

پُرانی ہندوی :-    ایہہ طرز ساہسکرتی تے گاتھا قِسم دی شاعری واسطے پورا جوڑ کھاندی ہے تے ایسے ہی کر کے ایس زبان نوں ساہسکرتی  وی کہ سکدے ہیں۔ پرانی ہندوی ایہنوں ایس کر کے کیہندے ہے کہ ایہدے وِچ فعل دی حالت ، قافیہ بندی ، حرفِ جار  ، گرداناں تے ایہدی صوتیات بہت کُجھ ہندوی دی جڑھ منیاد وانگوں ہے۔ ایس زبان وِچ سنسکرت تے پالی کولوں سِدّھے ہی لفظاں نوں لے لِتا جاندا سِی، جیہڑا کہ بارویں صدی عیسوی وِچ  چاند بروائی تے گورکھ ناتھ دے کِسے کِسے شلوکاں وِچ صاف طور تے معلوم ہُندا ہے ۔ پَراتم پشپاجی  713ء دی ایہو زبان ہی سی۔ کیوں جے سب توں پہلے  پُشپا نے ہی یونانی دی کہانی سسّی پُنّوں نوں ایس ہندوی دوہڑیاں وِچ لکھیا۔ ( اَیں جاپدا ہے کہ سکندر دے زمانے وِچ ایہہ کہانی ایتھوں ہی یونان گئی تے قاسم دے حملے دے نال ایتھے ہی واپس آ گئی)۔

ہندوی :-    ہند پاکستان دے شمالی علاقے دے وِچ ایہہ لکھت دِی زبان ست اَٹھ سو سال تائیں عام استعمال وِچ رہی ، جیہڑی مڈھ وِچ ساہسکرتی دے نال نال ہی وَرتوں وِچ رہی۔ پر  پھیر اپنا زور کڈھ گئی تے عام لکھت دی بولّی بن گئی۔ ایہدا رنگ ڈھنگ اودھی زبان نال لگّا کھاندا سی۔ کیوں جے برجی توں بہت پہلاں اودھی دا  زور شور شمال تے مشرق وَل ڈاہڈا رہیا۔

پاننی  جیہڑا پنجاب دا سب توں وڈا پرانا گرامر دان ہے ، لِکھدا ہے کہ پنجویں صدی (ق م) تائیں سنسکرت پنجاب وِچ بولنی ختم ہو گئی سی جیہدا اثر پندرویں صدی (ق م) توں چڵیا آ رہیا سی ۔ چھیویں صدی (ق م) توں بُدھ مذہب دا پرچار لوکاں دی اپنی زبان وِچ ہون لگ پیا۔ گل کی کہ چھیویں توں تیجی صدی (ق م) تائیں بُدھ تے یونانیاں دا اثر زبان اُتے رہیا۔ کُشناں دے راج توں لنٛگھ کے گُپتا دے زمانے وِچ پنجاب دی زبان سنسکرت ، پالی، فارسی،  چینی، یونانی تے تُرکی دی ملاوٹ نال بن کے نکلی ( ایتھے تائیں کہ ایہہ باہرلی زباناں دے لفظاں دا اثر ساہسکرتی وِچ وی آیا)۔ پر ایہہ اثر اَینا  ڈ ُونگھا نہیں سی کہ اِک وکھری زبان ہی بن جاوے۔ مسلماناں دے راج آون توں لاہنڈی دے وِچ عربی، ترکی تے فارسی دا اثر ٹھوک وجا کے ہو گیا سِی۔ پر اصلی پنجابی دی صوتیات تے اوہدے اکھّر  یا  ہندوی فِعلاں دیاں حالتاں اپنا رنگ اوسے ہی طرحاں دکھاؤندیاں رہیاں۔ ترکی، عربی تے فارسی دے اوہ لفظ جیہڑے عام طور تے حکومت قانون ، فوج تے مذہب نال لگاؤرکھدے سی، پنجابی رنگ وِچ لیا کے زبان دا حصّہ بن  گئے۔ اَجکل دِیاں بولیاں دِی "غیر تصریفی" خاصیت اَجے شروع نہیں سی ہوئی کیوں جے مضارع فعل ہی اَجکل دے بہت سارے  فعلاں دی تھاں ورتیا جاندا سی "جز ولاحق" وَرتوـ وِچ نہیں سی آٷن لگے۔ اسم صفت عام طور تے زیر دِی حرکت  وَدھا کے ہی بنا لَیندے سی ۔ برجی صوتیات دا تاں خیر اَجے اثر پَین دا سوال ہی پیدا  نَسی ہُویا۔ ایہہ سی اوہ حالت جیہدے نال پنجابی دا  "جدید زمانہ شروع ہویا ، تاں جیہدی سب توں پرانی تے نِکھری ہوئی مثال سانوں بابا فرید ( 1173ء توں 1265ء ) دی شاعری وِچ مِلدی ہے۔ ایس زمانے نُوں تِن دوراں وِچ اِیداں ونڈ سکدے  ہیں:۔ 

پُرا نا دور :-    ایہہ پندرویں صدی عیسوی تک رہیا۔ ایس دور دے شروع وِچ لاہور مسلماناں دا دارالخلافہ سی ، تے پنجابی دی سان اُتے چوکھے لفظ باہر دیاں زباناں دے آکے چڑھے ایہو ہی زبان اردو دی ماں کہاٷن دا حق رکھدی ہے۔ 1193 ء وِچ جدوں مسلمان نے دِلّی دارالخلافہ بنا لیا تے بعد وِچ ریختہ  قِسم دی شاعری شروع ہوئی۔ ایس شاعری دا اثر پنجابی شاعراں نے وی لیا، تے ایہدی نقل وِچ شعر لکھے۔ ایہناں پنجاب دے شُعراں دا اُتلا ڈھانچہ تے فارسی دا ہے پر مُنیاد اوہو لاہنڈی دی ہے، تے صوتیات وِی پنجابی دی ہے۔ ایس کر کے ایہناں نوں وِی پنجابی ادب وِچ ہی شامل کراں گے۔ ایس دور وِچ نثر لکھن دا رواج  اُکّا ہی نظر نہیں آؤندا۔ شعر بڑی آزادی دے نال لکھےجاندے سی۔ لوک گیتاں دا اَینا بھر مار ملدا ہے کہ ایہہ ادب دے لئی ضروری  مواد دے طور تے وَرتے جاندے سی۔ گانے نوں شاعری دے نال خاص تعلق ہُندا سی۔راما تے کرشنا متّاں دا تے تصوف دا ادب اُتے خاص اثر نہیں سی ۔ عام طور تے یوگ تے ایسے ہی طرحاں دے فلسفے دے مضمون بنّھے جاندے سی، جیہڑے کہ اَوَدھی ضلعیاں دیاں کتاباں دے نال بہت کُجھ ملدے کُلدے سی۔ ہندو تے مُسلمان لکھاریاں دے وَرتوں دیاں لفظاں وِچ کِتے وِرلا وِرلا ہی فرق ہندا سی۔

ویداں توں اُپنشد دا زمانہ آیا ۔تاں پھیر بُدھ دھرم دا ، تاں ایہدے توں چھیکڑیں بھگتی دی تحریک چلّی ۔ ایس بھگتی دی بِنا اُتے ہی اسلام دے وِچ صوفی رنٛگ نے ترقی کیتی۔ جیہدی وجہ نال زہد تے تپس دیاں نویکلیاں ہی شکلاں بن گیاں۔ بابا فرید دے پِچھوں تصّوف وِچ اوہ ز ُہد تے تپس نہیں مِلدا کیوں جے کرشنا مت نے چوداں توں سولاں صدی عیسوی دے وِچ آ کے تصوف دے وِچ بہت کُچھ جذبات نوں اُبھارن والا عشقیہ قِسم دا رنگ بھر دِتّا۔ ایہناں ساریاں گلاں دا اثر ادب اُتے بہت پایا جاندا ہے۔

وچکارلا دور :-    ایہہ اٹھارویں صدی عیسوی تک رہیا۔ ایس دور وِچ دِلّی دی راج دھانی اپنا پورا اثر دکھا رہی سی، تے نال ہی ہندو مت دے مُڑ پرچار کرن دی ہِل جُل نے دِلّی برجی دا اِیناں اثر پایا، کہ ایہدے چوکھے لفظ پنجابی وِچ آوڑے۔ ایتھے تائیں کہ لاہنڈا زبان پنجاب تائیں  پچھے ہٹ گئی۔ چناب دے چڑھدے پاسے وَل لاہنڈا دی جیہڑی شکل بن گئی، اوہنوں سب توں پہلے امیر خسرو ( یمین الدین محمد حسن 1253ء توں 1325ء) اپنی فارسی کتاب نُورسہ پہر وِچ لاہوری ناں نال بلاٷندا ہے۔ ایس لاہوری وِچ ماجھی ( سکھّی) جٹکی، لدھیانوی تے انبالوی بولیاں شامل ہن، ایس دور وِچ مسلمان لکھاری تے عام طور تے  فارسی وِچ ہی لِکھدے سی بلکہ 1836ء تائیں تے فارسی ہی عدالتی تے سرکاری زبان رہی۔ تے سِکھ ہندو چھیتی توڑی ہندوی نوں نسی چھڈدے پر کدی کدی اپنی واقفیت ساہسکرتی تے لاہنڈی نال وی اوجاگر کردے سَن۔ گل کی کہ لاہنڈی نُوں گھٹ ہی پُچھدے سی تے کدیں کتائیں کِتے کسی گل نال ہی ایہدا ادب آٷندا سی ۔ ایس لحاظ نال پنجابی وِ چ جے ہندوی تے برجی دے اثر دا زور ہندا سی ، تاں  ایہنوں وسطی دور دی اُچت پنجابی کہ سکدے اَیں، تاں جے لکھاری لاہنڈا دا اثر زیادہ دکھاٷندا سی تاں اوہدی زبان نوں وسطی دور دِی نِچت پنجابی کہ سکدے ہیں۔ پنجابی دے وِچ ہندوی دا اجے وی اثرہون دی وجہ نال اَودھی زبان دا بہت سارا تعلق سِی۔ پر ہُن تے برجی دا وی اثر ہون لگ پیا سی، جیہڑا کہ اِینا بہتا  نَسی۔ کیوں جے سکھاں دے زور وِچ آٷن نال ایہہ اثر پرگھٹ رہیا، تاں ایداں پنجابی دا اَجکل دا دور شروع ہویا۔

اَجکل دا دور :-   ایہدے وِچ لدھیانہ مشن دے اثر نال پنجابی دے وچوں ملتانی نوں وکھرا کرن دی کوشش کیتی گئی۔ تے لدھیانے دے لاگے شاگے دے لفظاں تے بولن دے رنگ نوں پبلک اُتّے لاگو کرن دا جتن کیتا گیا۔ پر ایہہ گل توڑ نہ اَپڑی ، کیوں جے پنجابی دا  پیچ میل ایہدے توں نیارا  ہی سی۔ اَجکل گھٹ ہی کوئی لکھن والا ایسا ہووے گا جیہڑا لاہنڈی تے ہندوی رنگ نوں اپنے ادب وِچ نہ دکھاٷندا ہووے۔

اِک ہور مشکل ایس زمانے دے وِچ ایہہ ہوئی کہ پنجاب یونیورسٹی نے "پنجابی " زبان دے وِچ ساہسکرتی، ہندوی ، لاہنڈا تے لاہوری نوں مِلا جَلا کے نصاب رکھیا۔ ایہہ نہ سوچیا پنجابی دی اصل جڑ مُنیاد تے زباناں دے باہر لےدائرے دی اوس زبان نال تعلق رکھدی ہے جیہڑی کہ اجکل دی لاہنڈا ورگی ہے ( مثلا ً پیساچی، مغربی ہمالیہ دیاں بولیاں ، سندھی وغیرہ) تے ایہو ہی اِک ڈاہڈی دلیل ہے جیہڑی کہ پنجابی نوں اِک وکھری زبان بناٷندی ہے۔ ایہہ علیحٰدہ گل ہے کہ پنجابی دا اُترلا ڈھانچہ گریرسن دی مغربی ہندی دا بن جاندا ہے ۔ کسی زبان نوں وکھرا منّن واسطے سب توں وَڈی گل ایہہ ویکھنی ہُندی ہے کہ جے زبان دی شروع دے دور دی تاریخ دے کِسی زمانہ دے وِچ کوئی دو یا زیادہ قوماں صَرفی لحاظ نال مفرد لفظاں دے مرکبات اِکّو ہی طرحاں بناٷن، تے فقرے بناٷن وِچ اِکّو ہی طرحاں دے اشتقاق ورتن، تے نال ہی اوہناں لفظاں دے بولن دا رنگ وی اِکّو ہی ہووے۔ تاں ایہو جیہیاں دو یا زیادہ زباناں نوں اِکو ہی زبان دیاں بولیاں دی حیثیت نال رکھیا جا سکدا ہے۔ چاہے بعد وِچ ایہناں دے بولن دا رنٛگ یا لفظاں دا ذخیرہ کافی بدل ہی کیوں نہ گیا ہووے۔ پنجابی دا جدید ہندی نال کوئی ایسا رشتہ نظر نہیں آٷندا ۔ لاہنڈا کسی پراکرت  یا  اپبھرنشا دے کولوں کوئی لفظ نہیں لیندی بلکہ سدھا ہی سنسکرت توں لفظ لیندی ہے تے اوہ وِی اپنے بولن دے رنگ اُتے گھڑ کے تے معنیاں وِچ وی کافی تبدیلی کر کے ،  برج دا اثر وی پنجابی نے بہت دیر پچھوں قبولیا تے اوہ وی بہت گھٹ رہیا۔ پنجابی نوں اُردو دی کچی حالت کیہنا تے ادبی  یا  لسانی تاریخ دا ہی بالکل انکار ہے، بلکن الٹا پنجابی دے بہت سارے محاورے لاہور دارالخلافہ ہوون دی وجہ نال اُردو دی کچی حالت وِچ آ گئے سی۔

اصل پنجابی وِچ لاہنڈی ، لاہوی، پہاڑی تے ڈوگری شامل ہے۔ سنسکرت توں علاوہ پنجابی زبان اپنے لفظ عربی، فارسی، پیساچی  یا  مغربی ہمالیہ دی بولیاں توں لِیندی ہے۔ اَج پتہ نہیں مشرقی پنجاب والے کیوں جدید ہندی دے لفظ پنجابی وِچ  وَرتدے ہَن۔ایہدیاں وی کئی صورتاں ہو سکدیاں ہے۔

مذہب دا اثر زبان دے ودھن پُھڵن اُتے کئی کئی رنگاں وِچ آیا۔کدی تاں ایہنیں زباناں دا ہی صفایا کر دِتا( مثلا ً عبرانی زبان نے کی کجھ نہیں کیتا) ۔ تے کدی رسم الخطاں نوں ہی اُڑا کے اپنا رسم الخط جاری کردِتا ( مثلا ً  نسطوری تے عربی رسم الخط نے جیہڑا کجھ اپنے زمانے وِچ کیتا اوہ سب دے سامنے ہے) کدی ایہناں زبان دے وِچ اوہ اوہ نمونی جَڑ دِتّے  کہ مثلاً  اجکل انگریزی زبان دے چار تھماں وچوں بائیبل دا انگریزی ترجمہ وی اک تھم سمجھیا جاندا ہے۔ ایس برصغیر دے وِچ گل ہی کجھ ہور ہے جیہدی مثال ہور جگہ مِلنی مشکل ہے۔ تُسی کدی ایہہ نہ سُنو گے کہ عیسائی انگریزی ہور ہے تے یہودی انگریزی ہور ہے۔ پر ایتھے مسلمانی اُردو ہور ہے تے ہندوانی اُردو ہور ہے۔ ہوراں مُلکاں وِچ مذہبی کتاباں نوں اپنی بول چال دی بولی وِچ ترجمہ کرن توں علاوہ ایہہ نہیں ضِد کیتی جاندی کہ ایہناں مذہبی کتاباں دی زبان دے لفظاں نوں اپنی بول شال دی زبان دی بجائے وَرتیا جائے۔ ایہدے وِچ کوئی شک نہیں کہ مذہب دیاں کئی اصطلاحواں ساڈی آئے دن دی زندگی وِچ ایس طرحاں کُھبھ گیاں ہے کہ اسی اَن  بھول ہی ایہناں دے بوڵن وِچ عادی ہو گئے ہیں۔  اِک ہندو دے مُنہ وِچوں لِیلا تے رَچنا دے لفظ بالکل ایداں ہی بغیر روک توں نِکل جاندے ہے جِداں اِک مسلمان قدرت تے ظہور دے لفظ بولدا ہویا  پنجابی دا حق سمجھدا ہے تے ایہہ ہے وی گل ٹھیک۔ پر ہندو  نوں ایہدے توں زیادہ اجازت نہیں دیندا کہ اوہ اپنے لفظ صرف مذہبی مضموناں تک ہی ورتے ، مشکل اوتھے ہی آپیندی ہے کہ ہندو ایہہ ویکھ نہیں سکدا کہ اوہدے لفظ کیوں نہ ورتوں وِچ عام آؤن۔  ایہو ہی بِنا ہے کہ اَج سانوں مشرقی پنجاب دی پنجابی کُجھ ہور تے پاکستان دی پنجابی کُجھ ہور نظر آٷندی ہے۔ ایس لہر نُوں روکنا وَس دا روگ نظر نہیں آٷندا کیوں جے اوہ زمانہ لَد گیا جدوں ایہہ کیہیا جاندا سی کہ کمیٹی وِچ پاس کر کے دریاواں دے پھیر نہیں بدلدے۔ اجکل تاں بنّھ لا کے دریانواں نوں وی بدل دِتا جاندا ہے۔ کیہیا جاندا ہے کہ اُردو زبان دے بنن وِچ ہندوآں دا ہتھ بہت سی، کیوں جے ایہناں نے فارسی دے لفظاں نُوں اپنی زبان وِچ مِلا کے ایہدا مُنڈھ بنّھیا ۔ پر ذرا ویکھیا جاوے تاں مسلماناں نے اپنی مذہبی لفظاں نوں وی چَھڈ کے فارسی وغیرہ زباناں دے لفظ پَھڑ  لیئے، جیہڑے کہ اوہناں دِیاں اپنی مذہبی اصطلاحواں نوں کدی وِی نہیں پہنچ سکدے۔ ایہہ نویاں فارسی اصطلاحواں کسی طرحاں وِی ایہناں دے مذہب دے لحاظ نال ہندوآں دی اصطلاحواں توں گھٹ  خراب نہیں ۔ ہیٹھاں تھوڑیاں جیہیاں مثالاں لکھیاں جاندیاں ہے۔

ایہہ فارسی وغیرہ لفظ بالکل اوسی ہی طرحاں سادہ دلی نال مسلمان ورتدا گیا ، جداں ہور لفظ مثلا ً قسمت ، شب برات، میلاد شریف، وظیفہ، تسبیح، معراج شریف وغیرہ اپنے دین وِچ وَرتن لگ پیا۔ گورو ارجن دیو  تے  اوہدے کاتب بھائی گورداس نے اِک ہور مشکل صورت بنائی کہ گورمکھی خط دے وِچ سنسکرت وغیرہ دے لفظاں نوں پنجابی رنٛگ وِچ نہیں بلکہ اوہناں دے اصلی صوتیاتی رنٛگ وِچ لکھن دی کوشش کیتی۔ گو   کیہیا جاندا ہے کہ اوہ اوہدے لئی ضروری سی کیوں جے گرنتھ دی زبان گو بنیادی طور تے اصواتی رنٛگ تے فعل دی ساخت وِچ اوہو لاہوری تے ملتانی ہی ہے  پر اُترلا ڈھانچہ ساہسکرتی، ماگدھی، پنجاب ہندوی، مہٹے ہندوی، مارداڑ تے برج دی ہندوی دا مجموعہ ہے۔ نتیجہ آخرکار گورمکھی خط دا ایہہ نکلیا کہ بہت سارے سنسکرت وغیرہ دے لفظ جیہڑے شاید پنجابی رنگ وِچ ہُن توڑی ڈھل جاندے  پر اوہو ہی گَل دے وِچ اٹکدے رہ گئے۔

ایس فرق دِی بِنا  تاں فورٹ ولیم دے وِچ 1801ء ہی نَجھ گئی سی جدوں اِکّو ہی زبان نوں دو جُدے جُدے (فارسی تاں ناگری) رسم الخطاں وِچ لکھ کے پبلک وِچ مشہور کیتا۔ گریرسن  دی اِک ہور دور اندیشی ایہدے وِچ وادھا کر گئی۔جدوں اوہنے برصغیر دی زبان دے واسطے ہندی دا لفظ وَرت کے اَجکل دے جھگڑے دِی بِنا پیدا کر دِتی۔ ایتھے تائیں کہ تقسیم توں پہلاں تاں لوکاں دے دِلاں وِچ ایہہ گُھنڈی ایداں بٹھائی گئی کہ اُردو بولی جاندی ہے ، لکھی ہندی ہی جاندی ہے۔ ورنہ اصَل وِچ ایس برصغیر دے وسنیک تے اوہناں دی زبان دا ناں ہندی تے مسلماناں نیں رکھیا سی  جِدّاں انگریزاں نے اُردو دا ناں ہندوستانی رکھیا سی۔

جامع اللغات اردو جدوں 1933ء وِچ چھپنی شروع ہوئی تے اوہدے بناون والے نے ایس مجبوری نوں بڑی حد توڑیں ویکھیا، تے آخر مجبور ہو کے اوہنے اپنی لغات ہے مقدمہ وِچ ہندوانی طرز دی اردو دا ذکر کیتا، تے کوئی راہ نہ لبھیا تاں اپنی لغات دا ناں ہی بدل کے  "جامع اللغات اردو بمعہ السنہ" رکھ دِتا۔ تاں ایس طرحاں ہندوانی لفظاں نوں ایس لغات وِچ جگہ مِل گئی۔ جیہناں دی نشانی حرف (ھ) دے نال دِکھا دِتی۔ ایتھے توڑی کہ اوہ اوہ گھناؤنے لفظ سنسکرت دے وِی لِکھ دِتے ، جدّاں کہ شاید اوہنوں الہام ہو گیا سی کہ مُلک دی ونڈ ہو وے گی تاں ایہدوں پچھوں ایہو ہی  لفظ بھارت نے عربی فارسی دے لفظاں دی تھاں واڑ کے اوس زبان دا ناں ہندی رکھنا ہے۔ بابائے اُردو مولوی عبدالحق صاحب اپنی اُردو دی لغت نوں چھاپن توں ہی رُک گئے کہ شاید ایس جھمیلے دا کوئی حل ہی نکل آئے۔پر کی پتہ سی کہ پاکستان بن کے اوہناں دے سوچن واسطے ہور کئی نویاں گلاں وی نکل آٷن گیاں۔ نتیجہ ایہہ ہے کہ اجے تیکن اوہناں دی لغت نہیں چھپی۔

پنجابی دے اجکل دے دَور نوں تجرباتی زمانہ وی کہہ سکدے ہیں ، کیوں جے ایس زبان نے اَجے اپنی ترقیاں دیاں منزلاں کٹنیاں ہن۔ اجے تیکن نہ ایہدی کوئی شاندار ۔۔۔۔ ۔۔ لغت تیار ہوئی ہے۔۔۔۔۔ تے نہ کوئی لکھن دا  سٹینڈرڈ ہی مقرر ہویا ہے جے کل ماجھی یعنی سِکھی نوں سٹینڈرڈ  زبان سمجھیا جاندا سی تے اَج ڈاکڑ بیلی دے مشورہ اُتے وزیرہ آبادی نوں سٹینڈرڈ متّھیا جاند اہے۔ ایس معاملے تے اجے تیکن اکیّاں دُکیّاں کوششاں ہویاں ہے ۔  رَل مِل کے کجھ نہیں کیتا گیا۔ بنیادی سوال تاں ایہہ ہے کہ پنجابی دے لفظاں دے ذخیرے نوں وَدھاٷن لئی آخر کی ترکیب کیتی جاوے۔ اجے تائیں تاں ایہدے لفظ گھریلو زندگی نوں دَسن لئی واہ وا سوہنے ایہدے کول ہے۔آخر ایہناں دے وِچ اجکل دیاں ضرورتاں دے مطابق ہور لفظ وَدھاؤ گے تاں کیہڑیاں زباناں دا آسرا لوؤ گے۔ جِدّاں  اُتّے دسّیا گیا ہے کہ اردو، جدید ہندی، پراکرت، اپبھرنشا دے لفظ لین دا تے سوال پیدا ہی نہیں ہُندا۔ تاں پھیر عربی ، فارسی، انگریزی دے لفظ ایہدی سان تے اگے ہی کافی چڑھ چُکے ہے۔ تاں آئے دن ہور چڑھدے رہن گے۔ ہاں ایہہ ضرور ہے کہ جیہڑی زبان دے وی ایہہ لفظ لوے گی ایہہ سُکّے پُکّے جدید ہندی دی طرحاں منگمے نہیں ہون گے بلکہ ایہدی اپنی سان تے پُورے چڑھ کے آٷن گے ۔ ایس لئی لکھاریاں دی کوشش ایہہ ہونی چاہیدی ہے کہ جیہڑی زبان دا لفظ وی اوہ پنجابی وِچ لیاٷن ( چاہے اوہ سنسکرت دا ہی کیوں نہ ہووے) اوہنوں پنجابی دے کپڑے پا کے لیاٷن۔ ورنہ ناں تاں مشرقی پنجاب دِی ہندی واڑ کے پنجابی بنے گی تے ناں ہی پاکستان دی اردو واڑ کے پنجابی بنے گی۔ ورنہ اوہ تاں   پُردُو  بن جاؤ ُ ۔ جِداں عام طور تے سمجھیا جاندا ہے کہ نچلے درجے دا  اردو تاں نچلےدرجے دِی پنجابی اِکّو ہی چیز ہے، تا  اِک اَن پڑھ پنجابی کسے اردو  دان نال بولن ویلاں سمجھ لیند ہے کہ جے اوہ اپنے فعل حال وِچ " دا" دی جگہ اُتّے " تا" لگا لَوے تاں حرف جار   دا "نُون " "کا" بنا  دَوے تاں اوہ  اردو  بن جاندا ہے۔ پنجابی دی سان اُتے اجے تیکن کس طرحاں لفظ چڑھدے رہے ہے تے اوہناں دا کی اصول رہیا ہے ایہہ اک علیٰحدہ مضمون ہے۔