پنجابی نقَدرِی کیوں؟

لوک پنجابی زبان بولدے ہُندیاں وِی ایدھے وَدھا  پُھلا  وَلّ کنّ کیوں نہیں کر دے؟
ایتھوں توڑی کہ جے کوئی اُچاّ ہو جا وے تے اوہنوں اَپنی مادری زبان  بولدیاں ہویاں سَنگ وِی آٷن لگ پَیندی اے بَلکہ ایہنوں بولدیاں ہویاں  اوہ اَپنے آپ نوں  ہِیناں محسوس کردا اے۔ اوہ ایہنوں اشرافاں دی زبان اِی نہیں سمجھدا۔ تے جیویں کُجھ پوربی بولیِاں بولن والے ( یا نیِپالی دی اِک بولی والے)  جَدوں پڑھ لکھ جاہن تاں اَپنی بولی نوں اُکّا اِی چَھڈ کے اردُو نوں اَپنی زبان مِتھّ لَیندے ہن۔  ایسے طرحاں اِی اوہ پنجابی زبان نوں اِنٛج گلوں لا َہندے ہن جِیویں کوئی  پُرانا پھِٹیا ہویا غریبی دے دِناں دا  جُلاّ  ہُندا اے۔ آخر ایدھی وجہ کِیہ ہے؟
سب توں پہلاں تاں سانُوں ایہو ای دَسیّا جاندا ہے کہ ایہہ ساڈی زبان ہی نہیں ۔ سِکھّ ایہنوں بولدے ہن سِکھّاں دی ایہہ مذہبی زبان اے تے ناں وی ایس دا "سِکھّی بولی" ہے۔بھر جے تُسی ویکھو تے نہ تاں گرنتھ صاحب  سُکّا  پُکّا پنجابی زبان وِچّ ہے تے نہ ای سِکھّ ایہنوں کِدھروں گھروں بنا کے لیائے سَن۔ سِکھّاں ایس زبان لئی وکھرا گورمکھّی خط کڈھ کے جیہڑا  پَرچار کِیتا  اوہنیں ایہنوں اجیہا "سِکھّی" بنایا کہ لوکاں پنجابی زبان تے سِکھّ وِچّ  فرق کَرنا اِی چَھڈ دِتّا۔

ایس زبان دی اوہ اوہ مسخری کِیتی گئی کہ سکول دا ترجمہ " پڑھاکُوآں دا کوٹھا" تے تھرمامِیٹر دا ترجمہ " بَھخ  میچُو " چھوڑ ایہدے توں وی وَدھ وَدھ کے ڈراؤنے تے وَلایَوہڑ سِکھّی لفظ بنا بنا کے ایہدا  گُڈّا  بَنھیّا۔ ایہدی ہَتّک کر دے ہویاں اوہناں نوں اِینی وی اَنکھ نہ آئی کہ ایہہ اوہو اِی زبان ہے جیہڑی اوہناں دیاں ماواں  جَمدے سَار اوہناں نُوں سَکھائی سی تے جیہڑی اوہناں دی گُڑھتی وِچّ انٛج  پئی ہوئی اے کہ ہُن وِی اوہ اپنی جوانی تے بڈھاپے وِچّ بولدے ہن۔ ایہہ زبان ایس علاقے دی ساہنجھی زبان ہے تے ایہنوں پروان چڑھاٷناں ایہدا اوناں ای حق اے جِنّاں ہور زباناں دے  بولن والیاں دا اَپنی زبان دے نال پریم تے اوہدی ترقی کرن دا جذبہ ہُندا ہے۔

اِک ہور بُہت وڈی بُھل سانوں ایہہ لگ گئی کہ اَسی پنجابی نوں زبان نہیں  بلکہ بولی سمجھدے ہاں۔ ایہہ تَھوں پتہ کوئی نہیں کردا کہ آخر اوہ کیہڑی زبان ہے جیہدی بولیاں وِچّوں ایہہ اِک بولی مِتھی گئی ہے۔ ایتھوں توڑی کہ بہت سارے تے ایہنوں اُردو  دِی گوار بولی آکھدے ہن۔ ایہدے وِچّ کوئی شک نہیں کہ اُردو نے پنجاب وِچّوں جنم لیا تے اردو نے مشرقی پنجابی تے بہت سارا اثر وی پایا،   پَر ایہدا مطلب ایہہ نہیں کہ کسے زبان اُتے باہروں اَثر پوے تے اوہ زبان فیر بولی بن جاندی ہے۔ کسے زبان دی ایہہ سب توں وڈّی بد قسمتی ہُندی ہے جَدوں اوہدے اُتے ہر طرحاں دے حملے  چُپ چاپ  پئے سہہ ہندے جاہن۔  پنجابی بے قدری وِچّ  یا  اَن بھول پُنے وِچّ جیہڑی ایہدی ایس طرح مِٹی پلید ہُندی ہے اوہدا احساس ساڈے دِلاں وچّوں مَر چکّا  ہے۔ سانوں مُڈھ توں ای اوہ سواد نہیں چکھایا  گیا جیہڑا  اَپنی جماندروُ  زبان وِچّ لکھن والے لوک لَیندے اے۔ اَسی نفسیات نُوں پڑھ کے ہاں تاں کر دیندے  ہاں  کہ جماندروُ زبان نالوں وَدھ کے ساڈا دماغی وَدھا  پُھلا ہور کوئی زبان نہیں کر سکدی،   پَر افسوس ایہہ وے کہ اَسی اَپنے بچیاں چھوڑ اَپنے آپ تے وی ایہہ عمل وَرتوں وِچّ نہیں لیاٷندے ۔ کِن٘ی کُو بھَیڑی گلّ ہےکہ نفسیات دے علم دا اِحترام تاں ضرور ہے   پَر احترامِیَہ فرقے وانگوں عمل اوہدے اُتے کوئی نہیں ۔ ایس توں وِی وَدھ کے گلّ ایہہ وے کہ اَسی آپ پنجابی دِیاں وکھریاں وکھریاں بولیاں بولن والے اِک دُوجے دی بولی دا مَخول کردے آں۔ پوٹھوہاری بولی والا جلندھری دا مَخول کرے گا تے ماجھی بولی والا مُلتانی نوں سُن کے نکّ چڑھاوے گا۔ باہرلے کِسے  وی اُچّی آن رکھدے ہوئے مُلک  وِچّ  اِہ گل نِری ایس رنگ وِچّ نہیں ، کیوں جو اوہناں نُوں زندگی دا چوکھا کُھلاّ تجربہ اے تے بولیاں دے ایہہ فرق اوہناں اَگّے کوئی ہِیناں کرن والی گلّ نہیں۔ پَر ایتھے کُھوہ دے  ڈڈُّ  ُو  وانگوں دُوجی بولی کَنّ وِچّ  پَیندیاں اِی مُنہ چِڑاٷناں آ جاندا ہے۔ نتیجہ ایہہ ہُندا ہے کہ پنجابی بولدیاں کئی واری سَنگ آٷندی ہے کہ کتےِ دُوجی بولی والا کوئی ہور اِی معنے کڈھ کے  یا   انوکھا لفظ سُن کے مَخول ای نہ کرے۔ اِہدا  اِکوّ  اِی  علاج  ہے  ۔۔۔     کہ      :-
پنجابی زبان دا اِک سٹینڈرڈ مِتّھ کے اَدب وِچّ لیا کے عام کِیتا جاوے ،  تاں جے ہر کوئی آپوں وِچّ  چاہے اَپنی بولی وِچّ اِی گل کرے پر اوہنوں ہوراں بولیاں والیاں نال گلّ کرن ویلاں اِک سٹینڈرڈ زبان دا اندازہ ضرور ہووے جیہڑا اوہ اَسانی نال ورتوں وِچّ لیا سکّے ۔ ایدھے نال اِک ہور وادھا  ایہہ  ہووے گا  کہ پنجابی زبان دی ترقّی اِک مَنّے ہوئے راہ اُتّے چلناں شروع ہو جاوے گی۔

ایہہ تاں ہویا اونہاں لوکاں دا حال جِیہڑے پنجابی دا مَخول کر کے اِیہدے بولن والیاں نُوں سَنگ دلاٷندے ہن ، ہُن تُسی اوہناں وَلّ ویکھو جِیہڑے چاہندے تاں ہین کہ پنجابی وَدھے پُھلّے  پَر اوہناں دے سامنے مُشکلاں اینیاں آٷندیاں ہن کہ دِل ٹُٹ کے دوالیے وانٛگوں ہو جاندا ہے ،تے پنجابی دوستی نُوں جتاٷندے ہویاں وِی اوہنوں سنٛگ آٷندی ہے اوہ انٛج محسوس کردا اے جِیویں پنجابی زبان نُوں اوہدا اَپناں حق اِی نہیں دِتّا گیا۔   پَر پنجابی زبان دے حق اُتے اِیہہ کہہ سکدے ایں کہ اِیہہ حق کِتوں باہروں نہیں آٷناں، اِیہہ اَسی لوکاں نیں آپے ای اِیہنوں دیناں ہے۔ ایہدے وِچّ کوئی شک نہیں کہ حکومت دی مَدد اِیہناں گلاّں وِچّ بڑا کمّ  کردی اے تے اِیہہ ضرور مَنٛگی جاوے۔  پَر ایس مدد لئی اَپناں حق جتاٷناں وِی تاں ساڈا پہلا فرض  ہے۔ ساڈی حالت تاں اِیہہ وے کہ اَسی پنجابی دے حلقے  نُوں اِی بڑا تنگ کر دینے آں تے ایس زبان اُتے فخر کرنا اِی نہیں آٷندا ،  مثلاً :---
اِک پشتو بولن والا جِیویں اَپنی اوقات تے فخر کردا اے اوس توں وَدھ کے اَپنی زبان تے مان کردا  اے تے چاہے کِنّے وی وڈے عہدے اُتے ہووے اوہنوں پشتو بولدے ہویاں فخر محسوس ہندا اے۔ پر اِک پنجابی  ذرا وی اُچّا ہو جاوے تے اَپنی اوقات تاں اِک پاسے اوہ پنجابی زبان بولن نُوں وِی اَپنی بے عِزتّی سمجھدا اے۔ پشتو بولن والے دا فخر اِیہہ اثر کردا اے کہ دُوجے کوشش کر دے ہن کہ اَسی وی پشتو سِکھ کے اوہدے نال پشتو وِچّ گلّ کریئے پر پنجابی دے کول اِیہہ فخر نہ ہون دی وجہ نال اوہ اپنی پنجابی زبان نوں لکو کے دُوجیاں دے نال اوہناں دی زبان وِچّ گل کرن دی کوشش کردا اے، چاہے اوس ویلاں اوہدی حالت مسخرے وانگر اِی بن جاوے۔

اِک بہت وڈی مُشکل پنجابی لفٍظاں دی تُھڑ دَسّی جاندی اے۔ کیہیا  جاندا اے کہ اِیہدے وِچّ  گھروکُو  لفظاں توں باہرا  ہور ہے کِیہ۔ جِدھے وِچّ کوئی اَدبی سطح اِی نہ ہووے اوس زبان نُوں مہذب حلقے وِچّ یاں اُتلے درجے  دی سنجیدہ گلّ بات وِچّ ورتیا  کِیویں جا سکدا اے۔جِتّھوں توڑی لفظاں دے ذخِیرے دا معاملہ اے   اَسی بڑے مان نال کہہ سکدے آں کہ پنجابی دے اپنے لفظ اُردو تے انگریزی جیہیاں زباناں دے اپنے خالص  لفظاں توں وُدھ کے ہن تے جِیویں ایہناں زباناں نیں اَپنا  ذخیِرہ ودَھا کے اَپنی لُغاتاں نوں بھر لیا اے ، ایسے اِی طرَحاں سانوں وِی کوئی لَج تاں نہیں آٷنی چاہی دِی۔  ذرا ہمّت بَنھّوں تاں تُسی وِی اَپنی پنجابی  زبان دی سان اُتے لفظاں نُوں گھڑ کے لَے آؤ۔ اِیہدے وِچّ افسوس کرَن دی کِیہ گل ہے۔ لفظ کوئی اَسمانوں تاں نہیں ڈِگدے ہُندے آئے دن زباناں وِچّ نِت نویں لفظ گھڑے جاندے ہے تاں تہانوں اُجیہے  گھاڑوُ نہیں لَبّھدے !
باقی رہی زبان دِی اَدبی سطح دی گلّ ، تاں اِیہہ اعتراض تاں ایداں دَا سمجھو کہ جس چیز دَا تجربہ اِی نہ کِیتا ہووے اُوہدے متعلق بَغیر سوچے اِی فیصلہ کر دِتّا جاوے کہ اِیہہ نہیں ہو سکّدا۔ اِک پاسے تاں تُسی پنجابی زبان نُوں مَیدان وِچّ لیاٷن دی کوشش اِی نہ کرو، تاں اِیہنوں صرف گھروکُو معاملیاں تائیں وُرتوں وِچّ لیاؤ، تے  دوجے پاسے اِیہدے اُتے خواہ مخواہ دا اِلزام دَھرو کہ اِیہدی اَدبی سطح اِی کوئی نہیں ۔ ذرا اَدب وِچّ اِیہنُوں وَرت کے تاں ویکھو۔ اِیہہ اعتراض آپے آپ اِی ہٹ جائے گا ۔ ہمّت کر کے مَیدان وِچّ نِکلو گے اِی تاں کُجھ بن  سکدا اے، نہیں تاں گھر بیٹھ کے مَن حَرامی تے ہُجتّاں ڈھیر والی اِی گلّ ہے۔

آجّ کل حالت اِیہہ وے کہ جِیویں انگریزی یاں عربی توں اُردو وِچّ ترجمہ کرَن ویلاں اِیہناں دُوسریاں زباناں دی اَدا کرَن والی طرز  دَا  رنگ وِی اُردو وِچّ دھکّو زوری آ  وڑ  دَا ہے ۔ ایسی طرحاں پنجابی زبان لکِھّن وِچّ ساڈے اُتّے اُردو دی طرز حاوی ہو جاندی اے۔اِیہہ ہَولی ہَولی تَد اِی ہَٹ سکدی ہے  جَدوں اَسی پنجابی نُوں لکھائی وِچّ لیاٷن دی مشق کردے رَہواں گے ، تے تَدوں پنجابی دی اصلی ٹھیٹھ طرز سامنے آٷندی جائے گی۔

ہر زبان وِچّ اَدا کرن دَا اَپنا اَپنا وتِیرہ ہُندا ہے جِیہڑا صرف اوہدی گرامر تے لفظاں دے ذخیرے نُوں اِی نہیں اُبھار دا بلکہ اُوہدے محاورے تے جُملیاں دیاں ترکِیباں اُتے بہت کُجھ مُڈ ّھ  بُنیاد رکھدا ہے۔ ایہو اِی گلّ ہے  جس کر کے بعض ویلاں اِک زبان توں دُوکی زبان وِچّ ترجمہ کرَنا مُشکل ہو جاندا ہے۔

پُچھیّا جاندا اے کہ کِیہڑے بِرتے اُتّے مَیدان وِچّ نکلیا جاوے، نہ اِیہدے وِچّ کوئی لٹریچر ہے ، نہ کوئی ناز کرَن والی گلّ ہے ۔ جے کُجھ پنجابی دیاں کِتاباں تھانُوں مارکیٹ وِچّ مِلن گیاں تے  یاں اُوہ شعر شاعری ہووے گی یا اَفسانے۔مَنّ لیا کہ اِیہہ چیزاں  وی اَپنے تھاں ضروری ہن ،  پَر کوئی زبان کدی صرف اِیہناں چیزاں اُتے ای دُنیا نُوں نہیں موہ سکدی، کوئی ٹھوس کمّ اَپنی زبان وِچّ ہوناں چاہی دا اہے، جِنّھُوں پتہ کرن لئی دُوجیاں زباناں والے پنجابی زبان دیاں کِتاباں نُوں لَبھّن تے اوہناں دا ترجمہ اَپنی زبان وِچّ کرَن دی ضرُورت محسوس کرن۔ جِیویں اَسی انگریزی جَرمن وغیرہ کِتاباں دے ترجمے پئے کر دے پِھردے آں۔ ایتھے حال اِی کُجھ ہور اہے ۔ اِک وارث شاہ نیں ہِیر لِکھ دِتّی تے سارا پنجاب اوہنُوں اِی پیا  روندا اے ، ہور کُجھ ہووے وِی جِدھے اُتّے ناز جتایا جاوے۔ جو کُجھ ہے  وِی اوہ پُرانا کھپّر کھاہدا قِسم دا اہے ۔ جِنّھُوں ساہمنے کردیاں ہویاں وِی سَنگ آٷندی اے۔ ایس اعِتراض  دے توڑ وِچّ سانوں چاہی دَا اے کہ پنجابی زبان دے انمول موتیاں نُوں جِیہڑے ایس ویلاں مختلف بولیاں دے علاقیاں وِچّ بِکھرے پئے ہن اوہناں نُوں کٹّھا کیتا جاوے ، سانُوں ایداں صرف پنجابی دے لفظاں دَا اِی ذخیرہ نہیں لَبھّے گا بلکہ  کئی کہاوتاں،  بُجھارتاں ، دوہڑے تے محاورے موتیاں دی طَراں چمکدے ہوئے مِلن گے۔

اِیہدے وِچّ کوئی شک نہیں کہ پنجابی دیاں لُغاتاں کئی بَن چُکیاں ہن پَر ساڈے اپنے قَومی خط وِچّ اِک وِی نہیں تے نہ اِی کوئی ایڈی شان وِچّ  ہَین کہ جِدھے وِچّ  اِیہ سب کُجھ پایا جاوے۔  ایس بُنیاد نُوں بَنھّ کے اَسی پنجابی زبان دی تاریخ، پنجابی لٹریچر دی تاریخ، تے خُود پنجابیاں دے  رَسماں روَاجاں دا بیان بَنھّ سکدے آں۔ اُوہ اُوہ کمّ جیِہڑے اَجّ توڑی پنجاب دے باسیاں  وَل مشہُور ہن اوہناں دَا تحقیقی حال لکھیئے ۔ اَپنی زبان دی گرامر پُوری شرح نال لکھیئے۔ تے سب توں وَدھ کے پنجابی رسالے تے اَخباراں دے کڈّھن دَا بندوبست کریئے۔

بُہتے لوکاں نُوں شکّ ہے، کہ پنجابی وِچّ  گندے لفظ بہت ہن، تے صرف گاہلا ّں کڈّھن لئی اِیہہ زبان بہت اچھی ہے۔ ہور کِسے زبان وِچّ   گاہل کڈّھن دَا  اِیناں سَواد نہیں آٷندا --! اِیہہ اوہناں دی غلطی ہے ۔کیوں جے اوہناں  اَپنا اِی ننگ ویکھیا ہے، دُوجیاں دا نَنگ نہیں تکیا۔ ذرا انگریزی وَلّ اِی ویکھ لَو تے تھانُوں پتہ چلّے گا کہ اِیہناں دی زبان دے گندے لفظاں دی اِک وَکھّری لُغات بَنی ہوئی اے جِیہڑی کئی ہزاراں لفظاں دے گندے معنے  دَسّدی ہےتے گندے وی ایہو جیہے کہ قانُونی طور تے اوہناں نُوں چھاپن دی اجازت تائیں نہیں ۔ اُوہ گندے لفظ اجہی کشش رکھدے ہن کہ تُسی اُوہ بولو تاں تُھاڈے ساہمنے اوس گندگی دی ننگی تصویر دِسّن لگ پوے۔ اِیہدے وِچّ پنجابی کوئی وَدھ کے نہیں ، صرف گلّ اِیہہ وے کہ سانُوں دُوسریاں زباناں نُوں صرف اَدبی رنگ  وِچّ  اِی ویکھن دَا اِتفاق ہُندا ہے۔ ایس کر کے اوہناں دے گندے لفظ ساڈے ساہمنے نہیں آٷندے تے اَسی سَمجھ اِیہہ لَیندے آں کہ شاید اُوہناں دی زبان ساڈے وَانگوں گندی نہیں ۔ اِیہہ وَکھّری گلّ اے کہ پنجاب دا باسی ٹَھٹّھا مَخول تے رنگ رَلیاں دَا  شَوقین ہُندا اے تے ایس واسطے اَپنی بول چال نُوں وِی ایس رنگ وِچّ رنٛگ دیندا ہے۔ جِدھا نتیجہ اِیہہ ہُندا ہے کہ سنجِیدہ گلّ وِی سنجِیدہ نہیں رہندی۔ اِیہہ زبان دا قصور نہیں کہاٷندا، بلکہ ادب دے وِچّ  اِیہدی تھوڑی جہی چاچنی جے ہووے تے ڈاہڈا رنگ دکھاؤندی ہے ۔ جَدوں پنجابی زبان دی قَدر لوکاں دے دِلاں وِچّ دَدھدی جائے گی اوس ویلاں بولن وِچّ وِی اِہ سنجِیدگی آٷندی جائے گی۔

دستی دستی جِیہڑی سب توں وڈ ّی تکلیف نظر آٴندی اے اوہ  اِیہہ ہے کہ اَسی  اَجے اَپنے رسم الخط نُوں پکایا نہیں،  پَڑھن وِچّ سانوں کوئی مہارت نہیں  تے نہ  اِی لکھن  وِچّ۔

پنجابی کس طرحاں لکھی جاۓ تے پڑھی جاۓ   How to read and write