پنجابی وِچّ اُلٹاواں لام

زبان دِیاں موردھنیا اَوازاں دے معنی دماغی اَوازاں ہے۔ شاید ایہناں دا ایہہ ناں ایس کر کے رکھیا گیا ہے کہ ایہہ اَوازاں کڈّھن ویلا ں زبان دی نوک یا   تاں تھوڑی جیہی پِچھے نوں مُڑ جاندی ہے تے یا   مُڑن دے لگ بھگ ہون نُوں کردی ہے  ۔ زبان دا ایداں اپنی نوک دے نال اُپّر نوں اشارہ کرن نُوں دماغ وَل اشارہ سمجھ کے ایہناں نوں دماغی اَوازاں یا موردھنیا   کیہیا جانٛدا ہے۔ ایہناں دماغی اَوازاں دی اِک مثال پنجابی دا اُلٹاواں ( عقب لثویہ) لام ہے۔ جیہنوں بلاٷن ویلاں زبان دی نوک مُڑن نوں کر دی ہے تے اُپّر دنداں دے اندرلے پاسے دی گھمروڑی دے اخِیرلے حِصّے دا سہارا لَیندی ہے۔

جے دُنیاں دِیاں زباناں وَل ویکھیا جاوے تے سانُوں پتہ لگدا ہے کہ وَن سووَنے قِسماں دے لام لوک بولدے ہن  مثلاً :

"عربی لام"--- زبان دی نوک تے اُپّرلے دنداں دے اندرلے پاسے دے جوڑن نال بُلایا جاندا ہے۔

"عام لام" --- جیہڑا کہ " روشن لام" کہاٷندا ہے ۔ زبان دی نوک تے اُپّرلے دنداں دے اندرلے پاسے دی گھمروڑی جِتھّے دنداں دے نال مِلدی ہے ملاؤن نال بن دا ہے۔

"ولندیزی لام" --- عام لام نوں جے تُسیِں سانہہ والا بنا دیو تاں "ولندیزی لام" بن جاندا ہے جیہڑا کہ ولندیزی  لوک اِک ہور ہی انداز نال بڑی کُھلّی رگڑ دے نال بُلاٷندے ہن۔

"تاریک لام" --- جے ایس روشن لام نوں مغخمہ حالت وِچّ کڈھیا جاوے تاں اوہ تاریک لام کہاؤندا ہے۔

"پُر لام" --- روشن لام نوں مطبقہ حالت وِچّ بنایا جاوے تاں ایہہ عربی دا  پُر لام بن جاندا ہے۔

"اطالوی لام" ---  لام نوں جے زبان دی وِچکارلی تھاں تے تالُو دی مدد نال بُلایا جاوے تاں ایس نوں اطالوی لام کیہندے ہن۔

"روسی لام" ---  جے زبان دے مُڈھلے تھاں کنٹھ دے ملاٷن نال کڈھیا جاوے تاں ایہہ روسی لام کہاٷندا ہے ۔

ناروے تے سویڈن وِچّ لام بولن ویلاں زبان دی نوک اُکّا ہی پُٹھّی ہو جانٛدی ہے تاں اوس ویلاں اُتّرلے دنداں دی اندرلی گھمروڑی جِتّھے تالُو دے کول مُکدی ہے جا کے سہارا لَیندی ہے۔

کِتے روشن لام نوں متعلیہ حالت وِچّ وی بولدے ہن۔

کِتے ایہنوں مدوّر وی کردیندے ہن۔

عربی دا پُر لام کُجھ زباناں وِچّ سان٘ھ والا وی بولیا جاندا ہے۔

 ایہدے توں باہرے ترمیم کیتے ہوئے کئی قِسماں دے لام افریقی زباناں وِچّ  مِلدے ہن۔ جیہناں وِچّ عربی دے اصلی بنیادی "ض" دی اوکھی اَواز وی شامل ہے۔ ایہہ اوہ " ض" ہے جیہدا اوکھا اچارن ہون کر کے ہی عربی زبان بولن والے اپنے آپ نوں بڑے ناز نخرے نال "ضاد بولن والے" کیہندے ہن۔

اُردو وِچّ جِتّھے توڑی ویکھیا گیا ہے روشن لام ہی بُلایا جاندا ہے تے اُلٹاواں لام سُنن وِچّ نہیں آٷندا۔ ہاں ایہہ ضرور ہے کہ دوجے اُلٹاویں اکّھراں ( مثلاً ٹ۔ ڈ ۔ انگریزی  ر ۔ اڑنون ۔  ڑ   دِیاں دونویں اَوازاں ) توں پہلاں اُردو وِچّ لام بُلاٷن ویلاں روشن لام دے اُچارن نالوں زبان ہور پِشاں ہٹ جاندی ہے۔

پنجابی وچ عام "روشن لام" توں باہرا لام دیٍاں دو ہور آوازاں وی بُلائیٍاں جاندیٍاں ہے۔ اِک اوہ جیہڑی کہ عربی لام دے نال مِلدی جُلدی ہے تے "دنتی شدیدہ" اکھّراں (مثلاً ت ۔ و) توں پہلاں ہُندی ہے تے دُوجی اوہ جیہڑی کہ اُلٹا ویں لام دے ناں دے نال اُتّے دَسّی گئی ہے۔

اُردو دا علاقہ نیڑے ہون دا اَثر ایہہ وے کہ پنجابی دی مشرقی شاخ سکِھّی  یاں سنت بھاشا دی مشرقی طرز لُدھیانی  وِچ اُلٹاواں لام کدِھرے خالی ہی دِسدا ہے تے "عربی لام" دی بالکل ضمنی اَواز دی حثیّت رکھدا ہے حالانکہ لُدھیانہ مِشن والیاں دی لُغت وچ روشن تے اُلٹاویں لاماں نوں بالکل کھول کے فرق کرکے دکھایا گیا ہے۔

سرجارج گریرسن دے لیکھے سنت بھاشا دی ثانوی بولی ماجھی وِچ وی اُلٹاواں لام نہیں۔ ایہدی دلیل اوہ ایہہ لیاٷندا ہے کہ دُلہن درپن دی کتاب وِچ جیہڑی کہ خالص ماجھی وِچ لکھی ہوئی ہے کِتے وی اُلٹاواں لام نہیں ورتیا گیا، حالانکہ ایہہ بھواں چھپوائی دی ہی خامی ہووے کیوں جے مایا سنگھ دی لُغت وِچ وی تاں ایہوجیہا کوئی فرق نہیں دسیّا گیا، حالانکہ اوہدی ساری مُنڈھ بُنیاد ایسے ہی لُدھیانہ مِشن والی لُغت اُتّے رکھی گئی ہے۔ ایہدے وِچ تاں خیر کوئی شک ہی نہیں کہ لاہور دے مغرب والے سارے پنجابی علاقہ وِچ اُلٹاواں لام بالکل کُھلّا ڈُلّھا بولیا جاندا ہے۔

ایہہ اُلٹاویں لام دا بولنا اِک اجیہی صفت ہے جیہڑی کہ لُدھیانی پنجابی نُوں باقی سنت بھاشا (ماجھی) نالوں وکھرا کرکے دکھاٷندی ہے۔اُلٹاویں لام دی ورتوں ول جے دیکھیا جاوے تے سانوں لام دی اواز دے  کئی اصول لبَھدے ہے مثلاً : (اسی ایتھے اُلٹاواں لام تھلے اِک نقطہ پان دی بجائے  “  ٚ ” نال لکھیا ہے)

1۔ لام جَدوں لفظ نُوں شروع کرے تاں اوہ ہمیشہ "روشن لام" ہُندا ہے۔

2۔ کئی لفظاں وِچ روشن تے اُلٹاواں" دونویں قسِماں دے لام جائز سمجھے جانٛدے ہے۔ مثلاً 

3۔ کُجھ لفظ ایسے ہے جیہناں وِچ روشن لام بُلاؤ تے ہور معنی ، اُلٹاواں لام بُلاؤ تے ہور معنی بن جاندے ہے۔ مثلاً  ( ایہہ لفظ اُلٹاویں لام نال بولے جاندے ہے تے بریکٹ وِچ روشن لام نال بولن دے معنی دِتے گئے ہے۔)

4۔ لفظ دے اَندر عام طور تے نُون توں پہلاں اُلٹاواں لام ہی ورتوں وِچ آٷندا ہے بھر  جِتّھے اَڑنُون ہووے تاں اوہدُوں پہلاں "روشن لام" ہی آؤندا ہے فیر نوی کُجھ مِثالاں ایسیٍاں مِلدیٍاں ہے جِتّھے اُلٹاویں لام دے پِچھوں اَڑنُون وی آ جاندا ہے مثلاً

5۔ اوہ لفظ جیہناں وِچ دونوں طرحاں دے نُون جائز ہے تاں وی نُون توں پہلاں اُلٹاواں لام ہووے گاتے  اَڑنُون توں پہلاں "روشن لام" ہووے گا۔  ہیٹھاں دِتّیاں مثالاں وِچ جے تُسی نُون بُلاؤ گے تاں نال ہی اوہدے پہلوں اُلٹاواں لام بُلاؤ گے تاں جے اَڑنُون بُلاؤ گے جیہڑا ایہناں لفظاں وِچ نُون دی بجائے آ سکدا ہے تے فیر "روشن لام" بولنا پئے گا:

6۔ ہیٹھاں دِتّیاں ہوئیاں مثالاں  دیکھن دے قابل ہے:

7۔ اُلٹاواں لام تشدید والا وی نہیں آؤندا مثلاً  لفظ وِچ تاں اُلٹاواں لام ہے    پَر جے لام نُوں زور دے کے "بالّی " لفظ بُلاؤ گے تاں فیر "روشن لام" لِیاٷنا پئے گا۔

نکوازاں        Nasal sounds in Punjabi
پنجابی زبان تے رسم الخط    Punjabi script : Shahmukhi or Gurmukhi