Language and Conception
زبان تے خیال
خیال تے زبان دا کی رشتہ ہے ؟ ایس رشتہ نُوں سمجھن لئی سانوں ایہہ گل سامنے رکھنی پئے گی کہ اک لسانی شکل تے خیال دی ایہہ مقدار جس دی ایہہ علامت ہنٛدی ہے دونوں اِکو ہی چیز نہیں ہنٛدے ؛ تے نہ ہی اسیں خیالاں نوں سدھ واٹِیں بغیر لسانی صورتاں نوں سمجھ سکدے ہیں ( ایتھے ٹیلی پیتھی وغیرہ دی بحث نہیں ہے )۔ تد جا کے اسی ایس نازک رشتہ نوں بڑی آسانی نال سمجھ سکاں گے۔ کسی لفظ دے معنیں دَسن لئی سانوں کسی نہ کسی دوجے لفظ دا سہارا لے کے ہی ترجمانی کرنی پَوے گی، ایہہ وی تاں ، جدوں سُنن والا اوس دُوجے لفظ نُوں اچھی طرحاں سمجھدا ہووے، ورنہ ایس دی بجائے " لفظاں دے سنوُہ " نال ایہدا ترجمہ سمجھاون دی کوشش ہووے گی۔بھر زبان وِچ عام طور تے ہُوبہُو مترادفات نہیں ہُندے سگوں اونہاں وِچ کجھ نہ کجھ نازک فرق ضرور ہندا ہے۔ہاں ، ایہہ وکھری گل ہے کہ زبان وچ مانگویں لفظ ہندے ہوئے سانوں شاید مترادفات مل جان جیہڑے ہولی ہولی ورتوں وِچ آ کے اخیر اپنا کسی نازک فرق نال وکھرا رنگ بنا لیندے ہَن۔ گل کی اسی متضاد لفظاں نال وی مطلب سمجھا سکدے ہاں، شرط ایہہ کہ ایہدا اُلٹ لوڑ موجب ایہناں ہی حداں وچکارلا کِتے مل جاوے ، فیر وی سُنن والے اُتے اوس نویں کیفیت دے لفظ دے معنیں صاف ہو کے نہیں کُھلدے جد توڑی اوس کیفیت لِئی مترادف یا لوڑ موجب متضاد لفظ پہلے توں ہی جاندے ہویاں ایہدی کیفیت دا ایہنوں اندازہ ہو چکیا ہووے، ورنہ حالت ایہہ ہندی ہے کہ ترجمہ سُن کے وی سُنن والے نُوں جیہڑا احساس ہندا ہے ، ایہہ کیہن والے دے خیال دے اُتے پورا تے نہیں بِہنٛدا، بھر اوس لفظ دی ورتوں دیکھدے ہویاں اِہ ایہدے پورے معنیاں دا وزن محسوس کر لوے گا۔ انسانی بچّہ دوسرے سال وچ ہی معنیاں اُتے ایس طرحاں قابو پانا شروع کرن لگ جانٛدا ہے۔
عام ایہہ سمجھیا جاندا ہے کہ بندے دے خیال ، گھاٹے وادھے توں بِنا، بالکل خانیاں وانگوں، اپنی اپنی تِرِیاں ہویاں خاصیتاں لئے ہوئے، قلعہ بند ہنٛدے ہن، تے جدوں ایہہ بندہ زبان ورتوں وچ لیاؤندا ہے ، تدوں ایہدا کم صرف ایہہ ہنٛدا ہے کہ ایہہ اپنے خیالات دی ساخت یا ایہدے ڈھاچے نوں اجیہی بنّھ رُنھ نال دیکھاٷندا ہے جیہا کہ ہر لسانی اکائی اوس خیال دے خانے نال اَن بن ہندی چلی جاندی ہے، بھر اصل گل ایہدے توں بالکل الٹ ہے؛ کیوں جے ایہہ تاں زبان دا ڈھاچہ ہُندا ہے جیہڑا کہ خیالاں دے ڈھاچے تے اتر پاٷندا ہے۔ ایس گل دا صحیح شیشہ تاں ہی ہو سکدا ہے جدوں دوسری زبان دی ساخت نوں اپنے سامنےرکھیا جاوے۔دیکھن والی گل ہے کہ زبان نمائندگی دا فریضہ نبھاؤندی ہے ، ایہہ نہیں کہ ایہہ ہُو بہُو خیال ہنٛدی ہے ۔
١ ۔ مثلاً اٍک خیال توں قریب قریب اِکو جیہی ساخت دِیاں دو فرق فرق زباناں وچ ہی کیوں نہ ترجمہ کِیتا جاوے ، فیروی اونہاں دے آپنے آپنے لفظاں دی بُنت، تے اونہاں دا فقرے وچ ورتوں نال اونہاں دوناں زباناں دے لسانی ٹکڑے گنتی وچ گھٹ وَدھ ہو سکدے ہن، آپنی آپنی خانہ بندی کر کے خیال اُتے فرق فرق نال اثر پا سکدے ہن۔
٢ ۔ خود لفظاں دی کارکردگی وکھریاں وکھریاں زباناں وچ وکھری ہندی ہے، مثلاً اِک زبان دا اِک لفظ دوجی زبان دے تِن معنیاں دا گھیرا کر لیندا ہے؛ کدی اِک زبان دا اِک لفظ دوجی زبان دے اک لفظ دے معنیاں دا گھیرا کرن توں ودھ ہور وی مواد رکھدا ہے۔
٣۔ زباناں دی ساخت دا تاں اَینا فرق ہو سکدا ہے کہ لفظی لفظی ترجمہ کرنا وسوں بایہرا سگوں اَن ہونا ہو جانٛدا ہے۔گل کی، ہر زبان آپنے خاص انداز نال خیالاں اُتے آپنا پرتوا پاٷندی رہنٛدی ہے۔
" رام جاندا جاندا ہی جاٷ تے رب آؤندا آؤندا ہی آٷ " دا انگریزی ترجمہ
" ---going going will go --- coming coming will come"
" تھی خبرگرم کہ غالب کے اُڑیں گے پرخچے" دا انگریزی ترجمہ
"--- that spare parts of Ghalib will fly"
زبان دے ڈھاچے دا پرتو ا نہیں بن سکدا۔
خیالاں دی حقیقت تے زبان دی قید
گل کی ہر زبان والا اپنی زبان دے ڈھاچے دا پرتوا خیالاں تے پاؤن دی کوشش کردا ہے، تے ایس طرحاں بولن والا ایس بھُلیکھے وچ پھس جاندا ہے کہ ایہدے خیالاں دا ایہو ہی اک ڈھاچہ ہے جیہڑا ایہہ بول رہیا ہے فیر ایس طرحاں اسی کہ سکدے ہاں کہ خیالاں تے ایہدی حقیقت لئی اوس بولن والے دے چوکھے اظہار کِیتے ہوئے تصورات ایہدی اپنی زبان ( جیہدے اُتے جِنی ایہنوں پہنچ ہووے ) دے پیش کِیتے ہوئے تے ڈکّے ہوئے ہو کے رہ جانٛدے ہے۔ بولن والے دا ایہہ بُھلیکھا تے سوچیا سمجھیا ہے کیوں جے خیالاں دی آزادی ( تے ایہناں دا بغیر کسی قید توں ڈھاچہ ) ہونا تے صاف ظاہر ہے ، جیہدا ثبوت ایس گل توں کافی مل جاندا ہے کہ اک خیال دا کئی زباناں دے ڈھاچیاں وچ ترجمہ سگوں خود اِکو ہی زبان وچ وکھری وکھری بُنتر (عام بولن والے شہری توں لے کے اُچی سوچ والے لِکھاری تائیں ) دی ادائیگی وکھرے وکھرے انداز وچ ہو سکدی ہے، ایس کر کے ایہہ حقیقت اوسے ویلاں تائیں اُجاگر نہیں ہو سکدی جد توڑی اَڈ اَڈ زباناں دا تجربہ کر کے سمجھ نہ لیا جاوے۔
