Punjabi Philology
پنجابی ادبیات
جسطرح برصغیر وِچ حضرتِ انسان دی پیدائش ثابت نہیں ایسی طرح ایتھےدی کوئی زبان یا رسم الخط وی نہیں۔اسی جے پچھاں نوں جھاتی ماریئے تاں سانوں پتہ لگدا ہے، سب توں پہلے برصغیر وِچ آئے Negrois یعنی Negrito ، جیہڑے افریقہ توں آئے تے اج ایہناں دے نشان سانوں جزیرہ انڈیمان وِچ ملدے اے۔ ایہناں دی زبان انڈیمانی کہلاندی ہے۔
Proto Astraloid جیہڑے فلسطین توں آئے پر سانوں تاریخ ایہناں دیاں بولیاں بارے کجھ نہیں دَسدی۔
Austeric عراق دے رَستے بحیرہ روم توں آئےانڈونیشیا تے ہند چین ول ایہناں دے گروہ چلے گئے ۔ایہناں دیاں زباناں کول یا منڈا ، سنتھالی ، کھاسی ، نکوباری وغیرہ ایس ملک وِچ ہین تے بھیل قوم وی ایہناں وچوں ہی ہے، پر ایہناں دی بولی آریائی زبان گجراتی ہے ایسی طرح براہوی ، گونڈ تے اوراؤں وی شایدکول ای سی پر ایہناں دی بولی دراوڑی بن گئی۔
دراوڑ (Dravidians) جیہڑے 3500 ق م وِچ ہندوستان آئے ۔ اِہ لوگ بحیرہ روم تے ایشیائے کوچک توں آئے تے ہڑپا تے مو ہنجودارو وچ تمدن دی نیں رکھی ۔ ایہہ لوگ کافی حد توڑی Austeric نال رل مل گئے۔ ایہناں دیاں زباناں تامل، تِلگو ، ملیالم ، کنڑی ، تولو وغیرہ ایس ملک وِچّ ہجے وی موجود ہے۔
منگول (Mongol) وی ایتھے آئے پر آریہ دے آن دے بعد تے ہمالیہ وِچ بس گئے آسام تے نیپال دیاں پہاڑیاں وِچ ایہناں دی بولیاں ہن۔
آریہ ہندوستان وچ اندازاً 2500 توں 1500 ق م وِچ وارد ہوئے تے اسی ایہناں دے دور نوں تِن ادوار وِچ ونڈ سکدے ہاں۔
پہلا دور :
قدیم دور : 1500 توں 200 ق م ، ایس وِچ دیوبانی یا ویدک بھاشا ، سروسادھارن بولیاں مطلب ایہناں دیاں پراکرت بھاشا۔
وسطی زمانہ : ایہدے وِچ صوتیاتی تے گرامر دیاں تبدیلیاں نال قدیم بولیاں توں مختلف پراکرتاں پیدا ہویئاں۔ کلاسیکل سنسکرت دا خالصتاً مدھیا دیس دی قدیم ہند آریائی بولی تے انحصار ہے جس علاقہ وِچ بعد وِچ "سَوراسینی پراکرت " ( Sauraseni Prakrit ) پھیلی۔ جس طرحاں سنسکرت قدیم بولیوں توں پیدا ہوئی انجے پراکرتاں براہ راست قدیم بولیاں توں پیدا ہوئیاں۔ پراکرت دے لفظی معنی " پراکرتی توں ماخوذ " تے پراکرتی دے معنی وِکرتی دے مقابلہ تے " کسی چیز دی اصل حالت ، سبھاؤ ، قدرت ، صنعت ، فطرت "۔
پالی یا قدیم پراکرت دا زمانہ 300 ق م توں 200 ء تک دے بدھ مذہب دیاں ادبی کتاباں تے کُتبیاں تے پھیلیا ہویا ہے، پرسنسکرت دے اثر نال ایہہ بولی ختم ہو گئی ۔ کوئی پالی نوں ماگدھی کہندا کیوں جے بُدھ دی تعلیم ایس وِچ شروع ہوئی ، پر حقیقت وِچ ایہہ ماگدھی نہیں۔ تے کوئی اُجیّن دی زبان آؤنتی کہندا ، کوئی کالِنگا دے علاقے دی زبان کہندا، کسے اہنوں پَیشاچی نال میل جول کھاندیا ویکھ کے وِندھیا دی زبان کیہیا، تے کجھ نے ٹکسلا دی زبان تے کسے ارد ماگدھی دا نام دِتا، ایس طرح سی آکھ سکدے آں کہ پالی مختلف وقتاں تے جگہاں وِچ سنسکرت توں متاثر ہندی رہی ہے۔بعض سَوراسینی نوں قدیم پالی دی ہی شکل دَسدے ہے پر اپنی اصلی پالی دی شکل نال، اردما گدھی دے زوال بعد (موریا خاندان دے بعد 200 ق م ) اک نوی بولی دا رواج ہویا جیہڑی پالی دی طرح ہی سی۔
دوسرا دور:
دوسرا دور جیہڑا کہ 1000 ء تک رہیا۔ آریا قوم دا سب توں وڈا مرکز مدھیا دیس سی ۔ "سَوراسینی " جیہڑی کہ مرکزی پراکرت سی ، ایسی مدھیا دیس یعنی متھر ا (Mathura) دے آلے دوالے علاقے وچ جنم لِتا ۔ سَوراسینی دا سنسکرت نال ایِنا میل سی کے احترام دی وجہ نال ایہہ پھل پھول نہ سکی۔
تیسرا دور :
ایس دور دی پراکرت بولیاں نوں اپبھرنشاہ ( Apabhramsa ) یعنی اُفتادہ کیہیا جاندہ سی تے اپبھرنشاہ دے لغوی معنی ہن " بگڑیا ہویا " مطلب اِہ ہویا کہ اِہ پراکرتاں دیاں بگڑیاں ہوئیاں شکلاں ہن۔ سب توں پرانی اپبھرنشاہ " ورچدا " یا "ورچٹا" کہلاندی سی جیہڑی سندھ دے علاقے وِچ بولی جاندی سی۔
عام طور تے اپبھرنشاہ نوں تے خاص طور تے مغربی اپبھرنشاہ دی علاقائی بگڑی حالت نوں "وِبھا شا " کہیا جاندا ہے جس وِچ شاکاری، چانڈی ، آبھیری ، ٹاکی ، پانچالی ، مالوی (Malvi) ، مدھیادیشیا تے دروِڈ ( اِہ کوئی دراوِڑی بولی نیئں ہے بلکہ ایہہ تامل علاقہ دی بگڑی ہوئی اِک ہند آریائی زبان ہے۔ ) وغیرہ شامل ہن۔
جدید دور:
ایہہ دور بارھویں یا تیرھویں صدی عیسوی یعنی مسلماناں دے ایس ملک وِچ آن توں بعد شروع ہوندا ہے ۔ جس وچ اجکل دیاں زباناں تے بولیاں شروع ہوندیاں ہن۔
شمال مغربی علاقہ وچ جتِھے اجکل پنجابی زبان بولن وِچ آ رہی ہے ( کدی ایس وچ دہلی وی شامل سی تے کدی ملتان باہر سی ، بہاولپور دی ریاست ایس دا حصّہ سی) ایس اُتے کئی بولیاں دا اثر رہیا ۔ پنجاب دے ایس علاقہ نوں جس نوں لاہنڈا بولی دا علاقہ آکھیا جاندا ہے ایس وچ پراکرت دے زمانہ وچ "پَیشاچی " دی اک شاخ "چُولیکا پَیشاچی " دے بولے جان دا گمان ہے ، جیہڑی لاہنڈا جیسی سی۔
سیالکوٹ دے آلے دوالے "ٹاکا قوم " دے علاقے وچ اِک بولی " ڈھکّی " یا " ٹاکی " بولی جاندی سی جیہڑی کجھ لوکاں موجب "دراوڑی وِبھاشا " ی "ماگدھی (Magadhi) " پراکرت دی اِک بولی ہے ی اپبھرنشا ہے، اُہ سنسکرت (Sanskrit) تے سوراسینی (Sauraseni Prakrit) دا مرکب کہی جاندی ہے۔
پنجاب وِچ اِک ہور بولی دا وی پتہ لگدا ہے جیہڑی شمال دے بدھ ورتدے سی، دَھّمپَد ( دھّماپَد ) دے کتبہ ملے ہن ، ایہہ زبان اجکل دی پنجابی نال گوڑا میل کھاندی ہے۔
پنجابی دے بہت سارے الفاظ "چُولیکا پَشیاچی" تے شمالی بدھ والیاں دی زبان نال ملدے جلدے ہن ، پر حالے تائیں "ڈھکّی یا "پالی" تے خالص پَیشاچی زباناں د اثر پنجابی تے پوری طرحاں تحقیق نہیں کیتا گیا، ایس لئی سانوں پوٹھوہار دے اوپر دے علاقے ایبٹ آباد تے دوسرےپاسے سیالکوٹ دیاں بولیاں وچ سانوں ایسے ایسے الفاظ مل جاندے ہن جیہڑے کہ عام پنجابی توں بلکل وکھرے ہن جنہاں دا پوری طرح سروے اجی تائیں نہیں کیتا گیا۔
ایس ملک وِچ ساریاں زباناں دے مقابلے وچ پنجابی اُتے ہی سوراسینی پراکرت دا زیادہ اثر اجے تائیں موجود ہے، تے ایس لئی ہی پنجابی دا اصل ماخذسوراسینی پراکرت نوں دَسیا جاندا ہےتے ایہہ گل ہے وی ٹھیک ، کیوں جے پنجابی دی ہمیش توں ایہہ خصوصیت رہی ہے کہ ایس تمام حملہ آوراں د ا اثر قبول کیتا ہے تے ایہہ ایہدا خاصہ بن کے رہ گیا ہے ، اج وی پاکستان دے بنن توں بعد ایہہ اردو دا اثر لے رہی ہے۔
سَوراسینی پراکرت دے عمل دا احاطہ بہت وسیع سی ، تے ایس دے نال کوئی ہور پراکرت لگّا نہیں کھاندی۔ ایہہ بھاشا بہار توں سندھ تک تے صوبہ سرحد تے پنجاب توں مالوے تک پھیلی ہوئی سی، پر جدوں توں ہیم چندرؔ تے وراڑچیؔ وغیرہ علما ایس دے قواعد منضبط و مقید کرن دی کوشش کیتی تدوں توں قدرتی طور تے ایس پراکرت دیاں مختلف اپبھرنشائیں پیدا ہو گیئاں، مثلاً کھڑی بولی ، بانگڑو ، برج بھاشا، لاہنڈا وغیرہ ۔
17 صدی تک سارے پنجاب چ لاہنڈا زبان دا دور دورہ سی ( اِہ زبان ایس ویلے کسی وی جگہ تے خالص حالت وچ بولی نہیں جاندی )۔ جد مسلمان سندھ تے ملتاں تے قابض ہوئے تاں فارسی تے لاہنڈا دی ملاوٹ نال لاہنڈا اردو بولنا عام ہو گیا ، تے دہلی دی اردو نے لاہور دی لاہنڈا زبان تے اثر پایا تے ایویں لاہنڈا ہن لاہنڈا نہ رہی، بلکہ پنجابی دی اِک علحدٰہ مشرقی شاخ بن گئی۔ لاہور دے آلے دوالے دی ماجھی بولی پنجابی دی سٹینڈر ڈبولی مَنی جان لگ پئی۔ اجکل وزیرہ آبادی نوں سٹینڈرڈ سمجھیا جاندا ہے کیونکہ اصل وچ ایہہ ہی "پنجابی لاہنڈا" دا مرکب ہے تے پنجابی دیاں دونوں شاخاں نوں نمایا ں کردی ہے۔۔
پنجابی وِچ ایس ویلے عربی ، فارسی تے سنسکرت دے جیہڑے وی الفاظ ہن اوہ اصلی لاہنڈا زبان دا پیوند لے چکے ہن ، یعنی کہ لاہنڈا دی سان اُتے اُتر چکے ہن، ایس لئی سنسکرت دے اک ہی ماخذ توں جے اردو اِک لفظ تراشدی ہے تے پنجابی ایسی ماخذ توں اپنے سانچے وِچ ڈھال کے قدرے فرق لفظ بنا لیندی ہے۔
پنجاب وچ لاہنڈا ا پبھرنشا دا جدوں دور دورہ شروع ہویا تاں ایدھی حالت اجکل دیاں بولیاں پوٹھواری ، دھنّی ، مُلتانی ، ڈیرہ جاتی ، بہاولپوری ، پُنچھی تے شاہ پوری دی ماں دی سی۔ ایس دے نال نال پالی (Pali) تے سنسکرت دے اثر نمایاں سی۔
لاہنڈا ، پرانی ہندوی تے لاہنڈا لاہوری نوں اجکل یونیورسٹیاں وِچ پنجابی دے ناں نال لکھیا جاندا ہے ، پر حقیقت وچ اجکل دی پنجابی صرف مغربی پنجابی ( لاہنڈا) تے مشرقی پنجابی ( لاہوری) تے مشتمل ہے جیسا کہ "انشاء دی کتاب ( دریائے لطافت) وچ ہے 1802ء وچ سب سے پہلے پنجابی انہی معنوں میں استعمال ہوتا تھا۔"
