پنٛجابی کس طرحاں لکھی  تے پڑھی جاۓ ( اردو )

١ ۔ پنٛجابی دِی " الف بے  اَپنیاں "  آوازاں رکھدی ہے تے اوہنوں اردو دے لہجہ وِچّ نہیں پڑھنا چاہیدا۔ کسی وِی لفظ دا تلفظ تے لِکھائی اوہوہونی چاہیدی ہے جِیہڑی اوہدے  ماخذ دے قریب ہووے تاکہ ریسرچ سکالر لکھائی نوں معیاری بنا سکے۔

٢ ۔  ایس گل دا دھیان رکھنا چاہیدا ہے کہ تسلیم شدہ املاء نوں بدلیا نہ جاۓ یا پنٛجابی دے لفظاں دِی املاء نوں عربی حرفاں دی املاء نال نہ بدلیا جاۓ کیوں جے ایں ماخذ مُشتبہ ہو جانٛدا ہے جیویں کھسرا  نوں خسرہ  یا واہیاتی نوں واحیاتی لکھنا غلط ہے۔

٣۔  ہر اوہ لفظ جیہڑا فارسی ، عربی  یا ترکی توں آیا ہے اوہدی املا  اُنٛج   ہی ہووے گی جیویں کہ اصل زبان وِچّ ہے ، جیویں شمع  ناکہ  شماں۔

٤۔  ہر اوہ لفظ جیہڑا انٛگریزی وِچّوں پنٛجابی وِچّ  آ گیا ہے اوہدی املا  اُنٛج   ہی کرنی چاہیدی ہے ، جیویں  کوٹ، ٹکٹ ۔

٥۔  لِکھنا، آکھنا تے ویکھ  وَرگے  لفظاں دے  کھ   نوں  غ   تے   خ   نال   بدڵنا   غلط  ہے ۔

٦۔ پنٛجابی دِیاں ساریاں بولیاں دِیاں حرکات دکھان لئی ساڈی املاء وِچّ کافی تراکیب موجود نہیں ، تے ایہناں وِچّ اضافہ کرنا وِی ٹھیک نہیں ایسے لئی بہتر ایہو سمجھیا جانٛدا ہے کہ زبر ، زیر  تے  پیش  توں علاوہ موقوف جزم ، ہمزہ ، خطِ معدولہ تے کھڑی زیر دے استعمال نال لفظاں دا تلفظ دَسیا جاۓ۔

٧۔ کُجھ الفاظ ایسے وِی ہُونٛدے ہن  جِیہڑے ادبی لکھائی وِچّ استعمال ہُونٛدے ہن پر اوہناں دِی عام ورتوں فرق ہُونٛدی ہے جیویں   مکّھن  =  ماکھن

٨۔ اردو وِچّ  مُشدّد حروف بطور لمبی آواز ہونٛدے ہی نہیں جیویں فمّ   نوں فم  کیہنٛدے ہن،  جد کے پنٛجابی وِچّ  لمبے حروف لفظ دے انٛدر تے آخر وِچّ دونوں جگہ دے تشدید نال آنٛدے ہن، جیویں بنّھدا ، کانّا ، کنّ۔ پنٛجابی وِچّ دوہرے یعنی تشدید والے لفظ استعمال ہُونٛدے ہن،  پنجٛابی وِچّ تشدید دا اختصار بلکل نہیں ہُونٛدا۔جیویں
کام  ---  کمّ  ،   اوُنچا ---  اُچّا ،  کُھلا --- کُھلّھا  ،    چاٹنا --- چٹّنا  وغیرہ ،  ایہو وجہ ہے کہ اردو دان ایس فرق نوں فوراً پکڑ لینٛدا ہے۔

٩۔ پنٛجابی زبان دیاں کُجھ آوازاں اجیہاں ہن جیہناں لئی کوئی حرف نہیں گھڑیا گیا ، اوہناں دا ڈھکواں اُچارن تھلے دسیا جانٛدا ہے:-

ایہو جہیاں آوازاں اوہ ہن جیہناں دا اچارن صرف ماجھے وِچّ  ہُونٛدا ہےتے زبان دے وسیع مفادات دے پیشِ نظر لِکھنا اِکو جیہا ہے ایس  پاروں ایہناں آوازاں واسطے وادُھو نقطے پاون دی لوڑ نہیں  (جیویں  جشوافضل الدین ہوراں اِک واری پنٛجابی دربار وِچّ تجویز پیش کِیتی سی ، پر ایہہ گل اگان٘ہہ نہ چل سکی)۔

١٠۔ اردو وِچّ حالتِ عاملہ دِی نشانی "نے" ہے پر پنٛجابی وِچّ  ایہہ  استعمال نہیں ہُونٛدی جیویں
میں نے کیا تھا    = میں کِیتا سی۔
اُس نے بھی کھایا  =  اُوں وِی کھادا۔

١١۔ پنٛجابی وِچّ مجہول حالت بنان واسطے  ماخذ فعل دے نال "اِی" دا اضافہ کِیتا جانٛدا ہے ، ایسا لہنٛدی بولی وِچّ عام ہے۔ جیویں
اٹکنا = اٹکِینا ،  مَرنا  = مَریِنا

١٢ ۔ اگر لفظ دے شروع وَچّ "ہ" ہووے  یا  تاکیدی رُکن    (Syllable) " ہ " نال شروع ہووے تاں پڑھن ویلے  ایہہ" ہ" دِی بجاۓ "ع" دِی آواز بن جانٛدی ہے۔جیویں  ہے  = اے،  جد کے باقی حالتاں دِی " ہ " یا تاں سُنائی ہی نہیں دینٛدی یا پھیر  "ہ" حذف کر کے ایس توں پہلے  دِی حرکت ٹِیپ گُمک نال بلائی جانٛدی ہے جیویں  پہلا، گھاہ، راہ ۔

١٣۔ دو رُکن (Syllable) والے لفظ وِچّ اگر پہلا رُکن " آ   یا    او "  اُتے ختم ہووے تاں پڑھن ویلے دوسرے رُکن توں پہلے خفیف " ہ " دِی آواز آنٛدی ہے جیویں  کھادا  تُوں کھاہدا سُنائی دینٛدا ہے۔

١٤۔ لفظ دے شروع وِچّ جے "لام" یا "الف" ہووے تے عام بول چال وِچّ  اے حذف ہو جانٛدے ہن  جیویں  لنٛگھانا  تُوں  نگھانا۔

١٥۔ حالت اضافی دا لاحقہ اردو دے الفاظ  " کا- کے - کی - کو "  دِی  تھاں تے   " دا - دے - دی - دو "  استعمال ہُونٛدے  ہن۔

١٦۔ لفظ "جے" نوں جمع حاضر دِی ضمیر دِی طرحاں استعمال کِیتا جانٛدا ہے جیویں   میں آیا جے ۔

١٧۔ کدی کدی حرف "س" وِی " ہ " وِچّ  بدل جانٛدا ہے جیویں   پَیسہ توں  پَیہہ۔

١٨۔  ادھی  "ہ" دِی وَرتوں :   ہنٛدی  دے اکثر لفظ جیہناں وِچّ س دِی آواز ہونٛدی ہے پنٛجابی وِچّ آکے اوہ "ہ" وِچّ وَٹ جانٛدی ہے ۔ جیویں ایس توں ایہہ، اوس توں اوہ ، پِیسنا توں  پِیہنا وغیرہ  ۔ ایہہ ٹھیک ہے کہ ایس نوں اِس تے اوس نوں اُس لِکھدے ہاں تے ایہنوں مُکھ رکھدیاں ایہدی املا  "اِہ" تے "اُہ" ہونی چاہیدی ہے۔ پر زیر تے پیش دے چکّر وِچّ  نہیں پَینا چاہیدا ، کیوں جو زیراں زبراں پاون توں اَسیں ہمیشہ الکس کردے ہاں، تے اجیہے لفظاں دِی املا اِنٛج ہووے گی۔
        ایہہ   -  ایہناں  -  ایہنوں   -  ایہدے   -  ایہو
        اوہ  -  اوہناں  -  اوہنوں  -  اوہدے  -  اوہو
        کیہ  -  کیہناں  -  کیہنوں  -  کیہدے  -  کیہو
        جیہا  -  جیہناں  -  جیہنوں  -  جیہدے  -  جیہو
کیوں جو اسی  "ہ" دا پورا اُچارن نہیں کردے ایس پاروں  "نہیں "نوں اَسیں اکژ " نئیں " لکھ دینٛدے ہاں، صحیح املا اِنٛج ہے :-
            نہ،    نہیں،   نہیوں

رسم الخط،      جد کسی خط نوں اِیہدی اپنی رسوم توں الگ کر کے نویاں رسوم بنا کے موزوں کر لیا جاۓ تاں  اوہ ایس دا رسم الخط کہلانٛدا ہے مثلاً اردو خط دا پنٛجابی رسم الخط۔ پنٛجابی اردو خط نستعلیق وِچّ لکھی جانٛدی ہے تے کوشس کِیتی جانٛدی ہے کہ نستعلیق دے ہجاء دے اصول قائم رکھے جان  پر مجبوراً  تلفظ دکھان لئی  کِتے کِتے ایہناں اصولاں نوں توڑ کے ایہنوں پنٛجابی لئی بنا لیا گیا ہے : ۔

١۔ یاۓ معکوس مرکب الفاظ وِچّ بغیر ہمزے دے "اے" دی آواز دینٛدی ہے  اجکل تے بنا مرکب لفظ وِی بغیر ہمزے دے لِکھے جانٛدے  ہن،  جیویں پاےدان - راے بیل ،  پر پنٛجابی وِچّ تلفظ دکھان لئی ہمزہ لِکھیا جانٛدا ہے جیویں ساۓ ۔

٢۔ لفظ دے آخر وِچّ "مبدوء الف" ( واؤ  دے بعد آن والا الف) دِی آواز بغیر "مَد"  دے "  آ "  دِی آنٛدی ہے، پر پنجابی وِچّ  استعمال کرنا چاہیدا ہے ، جیویں  کُنوآں، ہوآ۔

٣ ۔ اردو وِچّ آخری حرف اُتے کوئی نشانی نہیں ہُونٛدی جد کہ پنٛجابی وِچّ کِتے کِتے استعمال ہُونٛدی ہے، جیویں  تریِہِ۔

٤ ۔پنٛجابی دے الفاظ جیہناں دے آخر وِچّ " ہ " آنٛدی ہے اوہناں نوں عام طور تے  الف دے نال لِکھیا جانٛداہے ، جیویں ساوہ توں ساوا۔

٥ ۔ اردو دے وِچّ دو زیراں وِی اکھٹیاں نہیں آنٛدیاں پر پنٛجابی وِچّ آنٛدیاں ہن ،جیویں     گِرَہ  = گِرِہ

٦ ۔ پنٛجابی وِچّ مُوردَھنیا لام وِی استعمال ہُونٛدا ہے تے ہجے دکھان لئی  لام دے نیچے اِک نقطہ لایا جانٛدا ہے ،جیویں

٧ ۔ سالیشی ڑ  نوں اردو دِی  "ڑ"  دے  نیچے اِک نقطہ پا کے دکھایا جا سکدا ہے، جیویں

٨ ۔ اردو دِی امالہ دار زبر  دا تلفظ جِیہڑا "ہ"  توں پہلے آن والی زبر دا ہُونٛدا ہے ایہنوں " ہ "  دے اُتے پیش پا کے لِکھیا جا نٛدا ہے جیویں   بَہُ ، رَہُ ۔ اَے زبر ہور لفظاں وِچّ وِی استعمال ہُونٛدی ہے پر ایہہ لفظ اوہناں دی امالہ دار زبر نال ای اُچارن کرنے چاہیدے ہن،  تاں جے ایہناں دے ہجاء اردو نال مماثلت رکھدے ریہن ،  جیویں    گَھینٹا   = گَھنٹا۔

٩ ۔ موقوف جزم (   ٘ ) نُون غنہ دِی علامت ہے پر ایہدا استعمال حرکت نُوں گھٹان یعنی مختصر کرن لئی وِی  کِیتا جانٛدا ہے جیویں  "   " ۔ موقوف نُون واسطے عام جزم ہی استعمال ہووے گے۔

١٠۔  واؤ دے اُتے آن والے ہمزہ نوں بغیر   "ؤ " توں شوشہ اُتے پا دِتّا جیویںجانٛدا ہے   دِھؤنا   دِی بجاۓ   دِھئنا

١١ ۔ نستعلیق وِچّ مقصورہ حرکت والے حرف صحیح دے بعد نون غُنہ دے نال موقوف "  ہ " نوں دوچشمی لِکھیا جانٛدا ہے پر پنٛجابی وِچّ ایہہ اصول توڑ وِی دِتّا جانٛدا ہے ، جیویں
 من٘ھدی = من٘ہدی ،  مُن٘ھ = مُن٘ہ

۲١۔ کوشش کرنی چاہیدی ہے کہ حرف "ہاء " تے ختم ہون والے لفظاں دا امالہ کرن ویلے حرف  " ہاء "  نوں  "یاء "  نال بدلٚن دِی تھاں تے   " ہاء   " توں پہلے زیر پا دِتّی جاۓ جیویں  جمعہِ  کے دِن۔

١٣ ۔اردو دے وِچّ پہلا حرف ساکن نہیں ہُونٛدا ایس لئی شروع وِچّ  ( اس لئے " لاگم" لاتے ہیں) الف لا دِتّا جانٛدا ہے،  پر پنٛجابی وِچّ پہلا حرف ساکن ہو سکدا ہے،
  اسکول = سکول،   اسٹیشن = سٹیشن،   تْرَے       

١٤۔مُوردَھنیا  نُون ( نُون  کی اقسام ) یعنی ”منحرفہ  یا  اُلٹا نون“ نوں جس نوں اَڑنُون وِی کیہنٛدے ہن تلفظ دکھان لئی  " ن" دے وِچّ اِک دِی تھاں  " ن"  دو اوپر  نیچے نکتے پاۓ جانٛدے  ہن  جیویں منحرفہ نُون " نڑ" دِی شکل وِچّ وِی لِکھن دِی کوشش کِیتی گئی پر ایہہ ٹھیک نہیں کیوں جے منحرفہ نون بولٚن ویلے صرف نک دے رَستے توں بولیا جانٛدا ہے)۔ ایس دے نال نال اَینُون  یعنی    لِکھیا جاۓ گا، شُبہ غُنہ دِیاں حالتاں ( اَتنُون ، اُلٹاواں نُون ، اجنُون ، اگنُون ) نُوں حروف دے وِچّ "ن" اُتے نوکدار ٹوپی نما جزم  ( نٛ  ) پا کے لِکھیا جاۓ گا۔

١٥ ۔ عربی دِی کھڑی زیر  نوں  'اِی' دِی لمبی آواز لئی استعمال کِیتا جانٛدا ہے تے ایہہ بغیر "ی" دے اپنا کام کردی ہے، جیویں 

۶١  ۔ مصدر دے بعد نُون غُنہ دا اضافہ کرنا ٹھیک نہیں جیویں   دسنا  دی بجاۓ  دسناں ۔

١٧ ۔ اردو وِچّ مجہول یاء دے نال پائی حرکات دے بعد خفّی یاء ( مع الف ) دا استعمال نہیں ہُونٛدا ، پر پنٛجابی وِچّ کدی کدی ایہدا استعمال ہُونٛدا ہے جیویں 

١٨۔ ہمزہ   دا اصل استعمال تے حلقی گرفت (Glottal catch) دے لئی ہے پر پنٛجابی وِچّ کُجھ بولیاں دِی  "بڑھتی گھٹیت" گُمک لِکھنی ہووے  تاں  جزم  نوں ہمزء موقوف (ء٘)  ( قواعدی لحاظ نال ورنہ اردو دے وِچّ اصواتی لحاظ نال کوئی حرف صحیح موقوف نہیں ہُونٛدا )  نال لِکھدے ہے ، جیویں 

١٩۔ واؤمعدولہ دِی اُفقی لکیر نوں خفّی ہاء ، واؤ  یا یاء  دے  نیچے پا کے آوازاں نوں گِرا دِتّا جانٛدا ہے  ، جیویں 

٢٠ ۔ گُمک دا اظہار ،  پنٛجابی دِیاں ُکجھ بولیاں دِی  گُمک نوں لِکھن لئی حرف "ہاء"  دے  نیچے خطِ معدولہ (مسروقہ )  پا کے لِکھیا جانٛدا ہے تے بڑھتی  گھٹیت گُمک  نوں ہمزہ موقوف  (ء٘)  دے نال لِکھدے ہن ، جیویں