Punjabi Language and Dialect
پنجابی زبان تے اہدیاں بولیاں (اردو)
پنجابی زبان اردو دی طرح مرکب نہیں بلکہ ایہہ برصغیر دی اصل زبان دے شجرہ دی اک کڑی ہے، ایس دی اک خاص صفت ایس نوں نمایاں کردی ہے ، اوہ ہے ایس دی گمک دی ادائیگی۔ اُوہ علاقے جیہڑے پنجابی زبان دے احاطہ دی حدود دے وچ واقع ہن یا جیہناں تے ملحقہ زباناں دا اثر ہے اُوتھے گمک صحیح معنیاں وِچ ادا نہیں ہُندی، جس طرح انگریزی نوں اِک ہندوستانی اپنے ہی تلفظ دے لہجہ وِچ ادا کردا ہے ( جد تک اُوہ پوری طرحاں مہارت حاصل کرن دی کوشش نہ کرے ) ایسی طرحاں ایہناں علاقیاں وِچ گمک دی ادائیگی دا اپنا ہی لہجہ ہُندا ہے۔ اِیتھے اک خاص قسم دے سکتہ (hiatus) نال چڑھدی ہوئی گمک نوں ادا کیتا جاندا ہے، یا فیر پشاور تے ملتان دے پاسے گرام گمک نوں اردو دے ماڈرن مخلوط الہا دی نقل تے بولیا جاندا ہے، پر ملتان دے پاسے مجہورہ مخلوط الہا نوں بلکل نہیں بُلایا جاندا اُوتھے ماڈرن مخلوط الہا نوں اِینا ڈِھلا بُلایا جاندا ہے کہ حقیقت وچ ھ ( h ) دی علحٰدہ آواز تے حرکت ہُندی ہے۔
پنج دریاواں دی زمین پنجاب، ایس دیاں پنج باراں ہن صاندل بار ( شیخوپورہ، فیصل آباد ) ، نیلی بار ( پاک پتن )، گنجی بار ( ساہیوال ) ، کرانہ بار ( جھنگ وغیرہ ) ، تھل بار ( سندھ دا علاقہ ) ، تے پنج ای وَڈیاں بولیاں ماجھی بولی ( لاہور تے امرتسر دی بولی )، پوٹھوہاری یا لہندی ( جہلم تے راولپنڈی وغیرہ )، مالوئ ( پٹیالہ تے فیروزپور وغیرہ دی بولی )، دوآبی ( جالندھر تے ہوشیار پور دی بولی )، ملتانی ( ملتان، مظفر گڑھ تے بہاولپور دی بولی ) ۔ ملتانی بولی جیہڑی ڈیرہ غازی ول بولی جاندی ہے اوہنوں ڈیرے دی بولی تے جیہڑی بہاولپور وچ بولی جاندی ہے اوہنوں سرائیکی یا سرداراں دِی بولی کیہا جاندا ہے، ایہدے اُتے فارسی دا اثر زیادہ ہے۔ایسے طرح پوٹھوہاری جیہڑی کابل دیاں کندھاں توڑی بولی جاندی ہے اوس نوں ہندکو آکھدے ہے۔ایہدے توں علاوہ وی تھوڑے تھوڑے لہجے دے فرق نال کئ بولیاں بن جاندیاں ہے۔ کئی لوک ایہناں بولیاں نوں تِن حصیاں وچ تقسیم کر دے ہے، پوربی ( بھٹیانی، پوآدھی، دوآبی، مالوی تے پہاڑی ) ، مرکزی ( ماجھی ) تے پچھّمی ( ملتانی یعنی سرائیکی، پوٹھوہاری، چھاچھی، دھنی تے شاہ پوری )۔
پاک و ہند خاندان دے 18 بڑے گروہاں وِچوں اِک گروہ پنجابی کہلاندا ہے( مغربی تاجکستان وِچ بولی جان والی "Parya " بولی وی پنجابی وَرگی ہے)، جس دیاں بولیاں (Dialects) ، ذیلی بولیاں (sub-dialects)، فرعی بولیاں (form of dialects) تے علاقائی بولیاں (local dialects) دی تعداد پنجابی توں اردو لغت دے موٴلف سردار محمد خاں مطابق 70 توں اُتے بندی ہے۔ ( سیٹینڈرڈ بولی )
سردار محمد خان ( پنجابی توں اردو لغت دے مؤلف ) ہوری پنجابی نوں پہلے دو حصّیاں وِچّ ونڈدے ہے ، مشرقی شاخ ( 632 - سنت بھاشا )تے مغربی شاخ ( 415 - لہندی یا ملتانی ۔ مقامی نام جٹکی یا ہندکو )۔ ایہناں دوہاں نوں اَگے تِن تِن حصّیاں وِچّ ونڈیا جاندا ہے۔ ( بولیاں دا شجرہ , Dialect Tree )
مشرقی شاخ (632) : مشرقی حصّہ ، مغربی حصّہ (623) ، ڈوگری (647)۔
مغربی شاخ (415) : شمال مشرقی لہندا (436)، شمال مغربی لہندا (423)، جنوبی لہندا یا سیٹینڈرڈ(415)
(نمبر شمار گریرسن دے لِسانی سَروے دےہے۔)
