شیخ فریدالدین مسعود گنٛج شکر (بابا فرید)

بابا فریؔد نوں پنٛجابی دا پہلا شاعر منیا جانٛدا ہے پر ایہدا مطلب ایہہ نہیں لیا جا سکدا کہ اوہناں توں پہلاں پنٛجابی وِچّ کوئی شاعر اِی نہیں سی۔ ہزاراں شاعر ہوۓ ہون گے پر اوہناں دا کلام ساڈے تک پہنچ نہیں سکیا، تے بابا فریؔد دے شعر اجیہے ہن کہ یقیناً  ایہہ روایت پہلے توں موجود لگدی ہے۔

بابا فریؔد دے جَمن تے مَرن دے سَن دا پکا پتہ نہیں , کیہنٛدے ہے شاید گورونانک توں تِن سَو ورھے پہلے دا زمانہ سی۔کتاب "فوائد الفواد" ، جو لِکھی سی اِمیر حسن سِجزی نے، ایہہ حضرت نظام الدین سے زمانے دا سی ، اوہ لِکھدا ہے کہ بابا فریؔد نے 93 ورھے دِی عُمر پائی۔ دوسری کتاب جس وِچّ بابا فریؔد دا ذکر ہے اوہ " سِیرالاَوْلیاء " تے لِکھاری محمد بِن مبارک کرمانی المعروف بہ امیر خورد، ایہہ فیروز شاہ تُغلق (1388 - 1351 ) ویلے جینٛدا سی۔ ایہدا  دادا تے پیو کئی ورھے بابا فریؔد دِی خدمت وِچّ پاکپتن رہے سی، اوہ لِکھدا ہے کہ بابا فریؔد 664 ھ وِچّ وفات پائی سی تے اوس ویلے اوہناں دِی عمر 95 سال سی۔ تیسری کتاب "خیر المجالس" ہے تے لکھی سی حمید شاعر قلنٛدر نے، ایس وچ بابا فریؔد دا ذکر تے موجود ہے پر مَرن تے پیدا ہون دے ورھے دا نہیں لِکھیا ہویا۔ خیال ایہہ  ہے کہ اوہ 584 ھ وِچّ پیدا ہوۓ تے 5 محرم 679 ھ وِچّ فوت ہوئے سی۔بابا فریؔد نے مُلتان دے اِک پِنٛڈ کوٹھیوال وِچّ جنم لیا ۔ ایہہ پِنٛڈ اَج وِی موجود ہے مُلتان توں دس باراں میل دے سفر تے سنت بُدھلا سڑک اُتے ہے ۔اوتھے دِی اِک مسِیت وِچّ بابا فریؔد دے والد جمال الدین سلیمان تے چاچے معزالدین ہوراں دِیاں قبراں  ہن جتِھے ہر سال عُرس ہُونٛدا ہے۔

بابے نانک (1530 ء- 1469 ء) نے پاکستان تے بھارت دے کئی بُزرگاں دا کلام اِکٹھا کرن وَل سب توں پہلاں دھیان دِتّا۔ دُکھ دِی گل ایہہ  ہے کہ اسَیں مُسلماناں نے ویداں نوں صِرف ایس لئی پڑھنا چَھڈ دِتّا کہ ایہناں ویداں نوں ہنٛدوآں نے آپنیاں مذہبی کتاباں بنا لیا،  ویداں  نوں دھیان نال پڑھیا جاوے تاں آریا دے آن توں پہلے پنٛجاب دِی سیاسی، سماجی تے اقتصادی تاریخ دا پتہ لگدا ہے۔ انٛج اِی گوروگرن٘تھ صاحب نوں وِی سِکھاں دِی مقدس کتاب جان کے اوہنُوں پڑھن دِی کھیچل نہیں کردے۔ ایہدے وِچّ سانوں دو مسلمان اللّٰہ لوکاں بابافریؔد تے بِھیکن دا کلام لَبھدا ہے۔ ایہناں اودوں اپنی ماں بولی پنٛجابی نوں اظہار دا ذریعہ بنایا جدوں فارسی تے عربی دا سِکہ چلدا سی، تے بابافریؔد تے آپ عربی تے فارسی دے وڈے عالم وِی سی، کیونکہ اوہ جانٛدے سی کہ جے لوکاں نال گل کرنی ہے تے اوہناں دِی بولی نوں آپنانا پۓ گا، ایہہ  بولی اوہناں اپنے بچپن دے ساتِھیاں کولوں سِکھی ہوۓ گی۔

ایہہ  بحث چلدی رہی ہے کہ گرنت٘ھ وِچّ بابا فریؔد دے اشلوک شامل کرن لئی کِتھوں لبھے ۔گورونانک دِی عادت سی کہ جد اوہ سفر تے جانٛدے تے اپنے نال کتاب رکھدے سی ایس وِچّ اپنیاں رچناواں توں وَکھ بھگتاں تے صوفیاں دا کلام وِی درج کردے سن۔ ایہہ  ثابت ہے کہ گورونانک کسی ویلے پاکپتن گۓ سی تے اوتھوں اوہناں نے تِن گورو صاحبان تے چھ بھگتاں دا کلام اکٹھا کیتا سی جِہدی گواہی "گوئنٛد وال والیاں سینْچیاں " وِچّ ہے، لیکن بابا فریؔد دے اشلوک ایس وِچّ موجود نہیں، ایہہ  سن٘س رام نے تیسرے گورو امرداس ویلے ترتیب دِتّی سی تے دو جلداں وِچّ سی، ایہناں وِچّ گورونانک، گوروانٛگد، گوروامرداس، بھگت کبیر، نام دیو، ترلوچن، سَین، روی داس ، جےدیو دا کلام شامل ہے۔گوروارجن نے جدوں محسوس کِیتا کہ لوک پرتھی چنٛد دے پُتّر سوڈھی مہربان ( ایہہ چَوتھے گورو رام داس دے اپنے چَوتھے پُتّر پرتھی چنٛد دِی بجاۓ چھوٹے پُتّر ارجن جی نوں جانشین مقرر کرن توں بعد ناراض ہوگیا سی) دِی شاعری نوں جِیہڑا نانک دا تخلص رکھ کے شاعری کردا سی گوربانی نال رلا مِلا رہے ہے تے اوہنے "گرن٘تھ صاحب" نُوں ترتیب دِتّا ایہدے وِچّ وِی کئی وادھے بھائی بنو  کیتے سی۔خیال ایہہ  ہے کہ سن٘س رام نے گورونانک دا سارا اِکٹھا کِیتا کلام "گوئنٛد وال والیاں سینْچیاں " وِچّ نہیں لِکھیا، ایہہ  اشلوک گورو ارجن نے شامل کِیتے سن  پر اوہنُوں ایہہ  کِتھوں لبھے؟ ہو سکدا ہے گورونانک والی کتاب گوروارجن جی نے گدی سن٘بھالٚن ویلے لے لئی ہووے تے بابافریؔد دا کلام گورو گرن٘تھ وِچّ جمع کر دِتّا۔

اِک بحث ایہہ  وِی چلی سی کہ گرن٘تھ وِچّ موجود اشلوک بابا فریؔد دے نہیں بلکہ شیخ ابراہیم فرید ثانی دے ہن  پر ایہہ  ثابت نہیں ہو سکیا کہ فرید ثانی شاعر سی۔ایہہ  بحث ایس لئی وِی چل نکلی کہ بابا فریؔد نے پنٛجابی وِچّ کِیویں لِکھیا ، اوہناں پاک پتن وِچّ کئی قبیلیاں نُوں مسلمان کِیتا سی تے ایہہ  کم اوہ عربی فارسی وِچّ تے کر نہیں سکدے یقیناً مقامی بولی پنٛجابی وِچّ ہِی کِیتا ہووے گا جو اوہناں کوٹھیوال تے مُلتان وِچّ آپنے بچپن دے ہانیاں تے سنٛگیاں ساتھیاں کولوں سِکّھی ہووے گی۔

فریدا جے تُوں عقل لطیف ، کالے لِکھ نہ لیکھ
آپنڑے  گریوان   میں ،   سِر  نِیواں  کر  دیکھ
--------------------
فریدا روٹی میری کاٹھ کی ، لاون میری بُھکھ
جیہناں  کھادِی   چوپڑی ،   گھنے سہن  گے  دُکھ
--------------------
رُکھّی سُکّھی    کھاءِ   کے ، ٹھنٛڈا   پانی   پی ءُ
فریدا دیکھ پرائی چوپڑی ، نہ ترسائیں جی ءُ
-------------------
فرید  کالے  مَینٛڈے  کپڑے ، کال  مَینٛڈا  ویس
گُناہِیں بھریا  مَیں پھراں ، لوک کہیں درویش
-------------------
فریدا بے  نمازا  کُتیا ،  ایہہ نہ بھلی رِیت
کبھی   چل   نہ   آیا ،     پنٛجے وقت مسِیت
--------------------
کاگا     کرنٛگ     ڈھنٛڈولیا ،    سگلا    کھایا    ماس
ایہہ دوءِ نَیناں مت چھوہیو ، پِر ویکھن کی آس

بابا جی دے بول (شلوک) 

صوفیانہ شاعری ، شانت رس
پنٛجابی شاعری دے انٛداز