سپت سنٛدھو ، واہیک تے پنجاب

رِگ وید ( ٦٠٠٠ ق م توں ١٢٠٠ ق م دے وِچکار کسے ویلے لکھیا گیا سی) وِچ کئی تھانٛواں تے سپت سندھو دا ذکر لبھدا ہے جیویں : سپت سندھو دے دریا ورِتر ( ایہہ ورِتر اسُر قبیلے نال تعلق رکھدا سی) دے کنٹرول وِچ ہَن۔ سپت سندھو دے معنی ہَن : ست دریاواں دی دھرتی، تے ایہہ ناں دنیا دی سب توں پرانی کتاب رِگ وید وِچ ساڈی دھرتی لئی ورتیا گیا ہے۔ اِک ہور مقدس کتاب  “ ژند اوستا ” وِچ  “ ہپت ہیندو جو ستّاں دریاواں تے پسریا ہویا ہے ”  لکھیا ہویا ہے۔ سیاڻیاں دی کھوج دسدی ہے کہ جتھے لفظاں وچ س ورتیا جاندا ہے ایس کتاب وِچ “ ہ ” ورتیا گیا ہے۔انج ہپت ہیندو وی سپت سندھو دی اِک شکل ہے۔

سپت یا ہپت ( اجوکی فارسی ہفت) دا مطلب تاں ہویا ست۔ کیمبرج ہسٹری آف انڈیا  تے میکس مُلر دسدے ہے کہ سنسکرت وِچ سمندر نُوں سنٛدھ آکھدے ہَن۔ کیوں جو کئیاں تھانٛواں تے دریائے سندھ دا گیرا ایڈا وڈّا ہُندا ہے کہ دُوجا کنڈھا نہیں دِسدا، ایس پاروں آریاں نے ایس دریا نُوں سمندر ہی سمجھیا ، انج ایس دا ناں سنٛدھ پے گیا۔ جد کہ امپیریل گزیٹئر آف انڈیا تے پروفیسر آپٹے وغیرہ دِیاں سنسکرت ڈکشنری وچ سنٛدھ لفظ “ سَینٛد ” دھاتو توں نکلیا دسیا گیا ہے ۔ سینٛد دے معنی ویہڻ  یا  وگّڻ دسّے گئے ہَن۔ ایس دا مطلب ایہہ ہویا کہ اوہ دریا جو سدا وگدا رہوے۔ مکس مُلر ایہہ وی آکھدا ہے کہ سنٛدھ لفظ “ سِدھ” توں نکلیا ہے تے ایس دا مطلب ہے بچاوڻ  یا  راکھی کرن والا۔ کیوں جو دریائے سنٛدھ آریاں نُوں ویری قبیلیاں تے جنگلی جانوراں توں بچائی رکھدا سی ایس پاروں اوہناں ایہدا ناں سنٛدھ رکھیا سی۔

رِگ وید وچ سپت سنٛدھو لفظ علاقے تے دریاواں لئی ورتیا گیا ہے، ہُن سوال ایہہ ہے کہ ست دریا کیہڑے ہَن۔ رِگ وید وِچ ٢٥ دریاواں دا ذکر لبھدا ہے، جیویں :  کُبھا (کابل) ،  سواستو (سوات)،  گومتی (گومل)،  کرمو (کُرم)، وِتستا (جہلم)، اشکنی (چنھاں۔چناب)، پُرشنی (راوی)، وِپاش (بیاس)، شُتُدری ٠ستلج)، سرسوتی، سنٛدھ وغیرہ۔ سنٛدھ تے سرسوتی دا ذکر سب توں ودھ ہے۔

رِگ وید تے ایہہ نہیں نکھیڑا کیتا کہ سپت سنٛدھو لفظ کیہڑے علاقے لئی ورتیا گیا ہے۔ اُنج سیاڻیاں ٹیوے لائے ہَن، ایہہ تاں پکی گل ہے کہ رِگ وید پنجاب دی دھرتی وِچ جوڑیا گیا فیر رِگ وید وِچ اوہناں ٢٥ دریاواں دا ذکر ہے جو پنجاب وِچ جاں ایس دے آلے دوالے وگدے ہَن ایس لئی خیال ایہو ہے کہ ایہہ اوہ علاقہ ہے جیہڑا کسے زمانے وِچ وڈا پنجاب ہُنٛدا سی یعنی جیہدے وِچ دِلّی دے اُرار توں لے کے دریائے سنٛدھ دے پار دا علاقہ شامل ہُنٛدا سی۔

پنجاب دا اِک ہور پُراڻا ناں  واہیک وی ہے۔ سنسکرت وِچ لکھیاں گئیاں کئیاں کتاباں وِچ پنجاب لئی  “واہیک ” دا ناں ورتیا گیا ہے۔ رِگ وید وِچ ایہہ لفظ نہیں لبھدا، کیوں جو رِگ وید وِچ ایس علاقے لئی سپت سنٛدھو لفظ ورتیا گیا ہے۔ دنیا دی پہلی گرامر اشٹا دھیائی وِچ  وہیک لفظ کئی وار ورتیا گیا ہے ۔ پانڻی واہیک دے لفظی معنیاں بارے لکھیا ہے کہ واہیک لفظ “بہی” دھاتُو توں نکلیا ہے اتے ایس توں مراد ہے “مذہبی کٹڑپڻے توں آزاد علاقہ”۔ جد کہ مہا بھارت وِچ لفظی معنیاں بارے دسیا ہے کہ “دریائے بیاس لاگے  وہی   تے  ہیک  دو پشاچ  یعنی بھوت رہنٛدے سن،  اوہناں دی اولاد نُوں  “ واہیک ” کہیا جانٛدا ہے ایہہ لوک پرجاپتی یعنی ﷲ دی مخلوق نہیں ہَن۔”  ہُن سوال ہے کہ واہیک کتھوں تک ہے دریائے بیاس دا تے سانوں پتا لگ گیا۔ مہا بھارت وِچ ہی ہے کہ دریائے سرسوتی دے پار واہیک ہے اُتے  اُرار مدھیا دیس ہے ایس توں ایہہ پتا لگا کہ کوروکشیتر تُوں اُرانہہ دے علاقے یعنی پراڻے پنجاب نُوں واہیک کہیا جانٛدا سی۔ پانڻی دی لفظی ترکیب بارے گل کردے ہوئے ڈاکٹر بدھ پرکاش نے دسیّا ہے کہ ایہہ کیکیہ، مدر تے اُشی نر علاقیاں لئی ورتی گئی ہے۔ ایہناں وِچوں کیکیہ (جہلم تے چنھاں وچکارلا علاقہ ) مدر (چنھاں تے راوی وچکار) اتے اُشی نر  مدھیا دیش یعنی کروکیشیر توں اُرانہہ دا علاقہ سی۔ ایس سارے ویروے توں ایہہ پتا لگدا ہے کہ دریائے جہلم توں دریائے سرسوتی تک دے علاقے نُوں واہیک آکھیا جانٛدا سی۔

مہا بھارت وِچ ہے :
“ واہیک پنجاں دریاواں دے وچکارلی دھرتی ہے اتے چھیواں سنٛدھ دریا ہے۔ ایہہ لوک دھرم توں اُکّا ہی وانٛجھے ہَن۔ واہیک دے علاقے شاکل دے رہڻ والے جرتک پھٹکار دے قابل ہَن۔ جِتھے پہاڑاں وِچوں وَگ کے پنٛج دریا آونٛدے ہَن، اوتھوں دے واہیک نُوں آرٹَ  آکھیا جانٛدا ہے۔کِسے وی آریا نُوں دو دن وی نہیں اوتھے رہڻا چاہیدا۔”  رِگ وید وِچ تھاں تھاں تے ایس دھرتی دے گُن گائے گئے ہَن ایس علاقے دی وڈیائی وِچ بھجن ہَن، پر جمنا پار جانٛدیاں سار ہی آریاں ایس دھرتی وِچ کِیڑے پاڻے شروع کردِتے۔ ١٠٥٠ء وچ اِک کشمیری شاہ من مت واہیک دے وسنیکاں نُوں  ڈھگے ” کیہندا ہے۔

پانڻی نے ایتھے دے کجھ شہراں دا وی ذکر کیتا ہے جیویں ( بریکٹ وِچ اج دی تحقیق موجب ایہناں شہراں دے ناں ہَن) : 
شرارت ( ایس توں مراد اجوکا قصبہ باغاں والا ہے جو کھیوڑا توں ١٤ میل دے فاصلہ تے ہے اتے پانڻی آکھدا ہے کہ اس دے لاگے کوئی اہم تے مشہور شہر ہے ایہہ شہر شرننٛدنہ ہے جتھے البیرونی نے زمین دا قطر معلوم کیتا سی۔)، کاستیرو ( قصُور )،  پاتان پرستھ (پٹھانکوٹ )،  شاکل (سیالکوٹ )،  کوک ڈیوہ، موسنٛجو، گوشٹھی تے نیتکی وغیرہ۔

اشٹادھیائی، وارتک، مہابھاشیہ تے مہابھارت وچ کجھ ایتھے دیاں قوماں تے قبیلیاں بارے وی دسّیا ہے جیویں :
جارتر، آرٹ، پرستھل، مدر، گنٛدھار، دستی، سنٛدھو، سوویر، کمبوج، کشوورک، ورات وغیرہ۔ ایہناں وچوں جارتر نوں جٹ تے آرٹَ نُوں اروڑے کھتری منیا گیا ہے۔ جد کے کمبوج، پہلو، شک، مد وغیرہ نوں ایرانی قبیلے سن۔ گنٛدھار ، سنٛدھو، سوویر وغیرہ قبیلیاں دے نہیں سگوں علاقائی ناں سن۔ تے ورات کوئی خاص قبیلہ نہیں سی سگوں اوہ کرائے دے سپاہی سن تے ایہناں دِیاں خدمات کوئی وی قبیلہ یا حکومت کرائے تے لے سکدی سی۔ مہا بھارت دے شلوکاں توں پتا لگدا ہے کہ واہیک دے لوک ویداں تے مذہبی رسماں نُوں اُکّا ہی نہیں جانٛدے سی ایسے پاروں ایتھوں دے لوکاں نُوں ملیچھ تے ادھرمی دے لقباں نال نوازیا گیا ہے۔

( ایہہ مضمون لکھڻ لئی آصف خان دے ماہنامہ “لہراں ” لاہور ستمبر ١٩٨٥ء  تے اکتوبر ١٩٨٥ء وِچ چھپے مضموناں توں مدد لئی گئی ہے۔)