ہِیر

سُنایا رات کو قِصہ  جو  ہِیر رانٛجھے   کا
تو اہلِ درد کو پنٛجابیوں نے لوٹ لیا

ہِیررانٛجھے دا قصہ وارث نے پہلی واری نہیں لِکھیا بلکہ ایہہ ایس توں پہلے وِی کئی واری لِکھیا گیا ، ایس دا ذکر سانوں شاہ حسین ( ١٥٩٧ء - ١٥٣٩ء ) دِیاں کافیاں ، بھائی گورداس ( ١٥٥١ء - ١٦٢٩ء ) دِی لِکھی وار ، گورگوبنٛد سنٛگھ ( ١٦٩٦ء ) دے وسم گرن٘تھ دے باب  تریاچرتر  وِچّ،  بلُھے شاہ ( ١٧٥٨ء - ١٦٨٠ء ) دِیاں کافیاں ،  پِیلو (١٥٨٠ء - ١٦٧٥ء ) ،  حافظ برخوردار ،  سنت رَین ( ١٧٤١ء - ١٨٧١ء ) دے کلام وِچّ وِی مِلدا ہے۔ ایہہ قِصہِ دِی شکل وِچّ سب توں پہلے "ہری داس ہریا" دے مِلدا ہے، جیہڑا شاہانِ مُغلیہ دے بابری، ہمایونی تے اکبری دور دا عینی شاہد ہے، ایس نے ایہہ قِصہ پنٛجابی وِچّ لِکھیا۔ ایس دے بعد گنٛگ بھٹ نے ہنٛدی وِچّ ، باقی کولابی نے فارسی ، ہیر تے رانٛجھے دا عشق دا ایہہ واقعہ ابراہیم بہلول لودھی دے سَمے دا ہے، تے دَمودر ( ١٤٨٦ء - ١٥٦٨ء ) نے پہلی واری ایس نوں پنٛجابی  شعراں وِچّ لِکھیا، تے پھیر کوی احمد ُگجر ( ١٦٨٢ء ) نے لِکھیا، ایس دے علاوہ وِی کئی شاعراں ایس نوں لِکھیا۔ وارث شاہ توں اکیس سال پہلے حافظ شاہجہان مقبل پنٛجابی وِچّ لِکھیا تے اس دے ہر بنٛد وِچّ چار مصرے سی پر زبان تے بیان دے مقابلے وِچّ وارث توں بہت ہلکا ہے۔ وارث دا قِصہ "ہِیر رانٛجھا" ١٧٦٦ء یعنی ١١٨٠ھ وِچّ مکمل ہوا۔ ایہہ حقی گل ہے کہ جو شُہرت وارث نے ہِیر نوں دِتّی اوہ کسی ہور دے لِکھے قِصّے نوں نہیں مِلی۔ کیہیا جانٛدا ہے کہ ایس نوں چھاپن دا خیال انیسویں صدی وِچّ ہوا ، ایس نوں سب توں پہلے "ہوپ پریس لاہور" نے فارسی رسم الخط وِچّ ١٨٦٥ء وِچّ شائع کِیتا (ایس دِی فوٹو کاپی "پنٛج دریا وارث نمبر"، جلد-١ دے صفحہ نمبر ٤١٣ اُتے شائع ہوئی سی) ، پر ڈاکٹر موہن سنٛگھ دیوانہ لِکھدے ہن کہ ہِیر دا پہلا ایڈیشن ١٨٥١ء دے آلے دوالے " چشمہ نور پریس" اَمرتسر توں فارسی رسم الخط وِچّ شائع ہوا۔

ہِیر وارث شاہ دے قلمی مُستند نُسخے دے نہ مِلن دِی وجہ نال لوکاں اپنی مرضی نال اِس وِچّ کئی ُکجھ شامل کر دِتّا ہے ، جے اَسیں پنٛجابی ادبی اکیڈمی دے مطابق ہوپ پریس والے نسخے نُوں اصلی مَن لیئے تاں پھیر ایہہ متن تحقیق دا مُحتاج ہے، کیوں جے عام طور تے ٦٣١ یا ٦٣٥ بنٛد ہن  پر ایس نسخہ وِچّ ٧٤٩ بنٛد ہن، ( یعنی اِس وِچّ وِی اِلحاقی اشعار موجود ہن)، تے ایہناں دے عنوان فارسی وِچّ ہن۔اِس توں بعد چَھپن والے نسخے میاں ہدایت اللّٰہ ( ١٨٨٥ء )، پِیراں دِتّہ ترگڑ ( ١٩١٠ء )، میاں محمد دِین سوختہ اَمرتسری ( ١٩١٧ء )، جے- ایس سن٘ت سنٛگھ، عزیزالدین قانونٛگو (١٩٦٢ء )، تاج الدین تاج ( ١٩٣٤ء ) وغیرہ وِی سب اِلحاقی نسخے ہن۔ ایہناں توں ایہہ پتہ لگدا ہے کہ اِلحاقی اشعار دا اضافہ پہلے مطبوعہ ایڈیشن توں ہی شروع ہوگیا سی، تے اَج لوکاں وِچّ کئی ایسے اشعار زیادہ مقبول ہن جیہڑے سرے توں وارث دے ہے ہی نہیں، کیوں جے قلمی نُسخیاں وِچّ ایہناں دا ذکر ہی نہیں ہے۔ مثلاً ایہناں مصرعیاں نال شروع ہون والے بنٛد :

١ - ہِیر آکھیا عِشق دے راہ  پونا نہیں کم ملوانیاں  قاضیاں  دا
٢ - پوے قِہر خدا دا جھوٹیاں تے لعنت رَبّ دِی اے کاذبین  قاضی
٣ - ڈولی چڑھدیاں ماریاں ہِیر چِیکاں مینوں لے چلے بابلا لے چلے وے
٤ - ڈولی چڑھدیاں ماریاں ہیر چیکاں میں گھمائی رنٛجھیٹیا سائیاں وے
٥ - گیا  بھَج تقدیر دے نال ٹھوٹھا ساتھوں قیمت لے جا مَٹ دی وے

ہُن اَسیں گل کردے ہاں تحقِیقی ایڈیشن دِی، ایس سلسلے وِچّ سب توں پہلے ناں آنٛدا ہے باوا بدھ سنٛگھ جی دا ، جیہناں نے ایس سلسلے وِچّ ١٩١٦ء وِچّ آواز چُکی تے ایس-ایس امول پہلے مُحقق ہن جیہناں تحقِیقی بُنیاد اُتے ١٩٤٠ء وِچّ مرتّبہ ایڈیشن شائع کِیتا، پر ایہہ محض اِک اِبتدائی کوشش ہی ہے۔ دوسری کوشش، اے-کے لکھن پال نے ١٩٤٧ء وِچّ کِیتی، پر ایس وِچّ ایہہ کِتے نہیں لِکھیا کہ ایس تحقِیقی ایڈیشن دِی بُنیاد کس نسخے اُتے ہے، البتہ طبع پنٛجم ( ١٩٦٩ء ) وِچّ لِکھیا ہے کہ میاں ہدایت اللّٰہ دے نسخے نُوں بُنیاد بنایا گیا ہے، ایہہ دونوں مختلف ناواں ہیٹھ چھپے ،پر چودھری محمد افضل خاں دا کہنا ہے کہ پہلا ایڈیشن اوہناں ہی 'اے-کے لکھن دے ناں نال چھاپیا سی تے ایس دِی تردِید کسے نہیں کِیتی، جد کہ پہلے تے دوسرے ایڈیشن وِچّ ادارت تے فرہنٛگ وِچّ اختلاف دِی گنٛجائش ہے۔ تِیجی کوشش ڈاکٹر موہن سنٛگھ دیوانہ ( ١٩٤٧ء ) دِی ہے تے ایہناں بعد پروفیسر سرینٛدر سنٛگھ کوہلی (١٩٥٠ء) کِیتی۔

پنٛجابی ادبی اکیڈمی لاہور ١٩٦٠ء وِچّ شیخ عبدالعزیز بارایٹ لاء جیہناں قلمی نُسخے نوں بُنیاد بنا کے متن تیار کیتا سی چھاپیا، ایہناں دا دعویٰ ہے کہ ایہہ نُسخہ اوہناں نوں موضع ملکہ ہان٘س ( ضلع ساہیوال ) توں مِلیا، جِس دِی اِک مسجد وِچّ حضرت وارث شاہ بیَٹھ کے قِصہ ہِیر لِکھیا سی، تے ایس نوں کافی کامیاب کوشش سمجھیا جانٛدا ہے۔ ١٩٦٣ وِچّ ڈاکٹر فقیر محمد فقیر وِی ہِیر دا ایڈیشن چھاپیا۔ پروفیسر سنٛگھ دِی کوشش نوں ساہت اکیڈمی نیو دہلی ١٩٦٩ء وِچّ شائع کِیتا۔ڈاکٹر باقر ہوراں وِی ١٩٧٣ء وِچّ ہوپ پریس والے نُسخے نوں بُنیاد بنا کے کوشش کِیتی۔ ہور وِی کئی لوکاں کوشش کیتی پر اختلاف سب دے موجود ہن۔

ہُن گل آنٛدی ہے کہ قلمی نُسخیاں وِچّ اختلاف کیوں ہے ، پہلی وجہ تے ایہہ کہ ہِیر وارث شاہ تخلِیق ہوئی ١٧٦٦ء وِچّ تے ساڈے کول ایس دِی نقل مِلدی ہے ١٨٦١ء دِی، ایہہ یا تاں اصلی نُسخے دِی نقل ہے یا حافظے دِی بُنیاد اُتے لِکھیا گیا، دوناں صورتاں وِچّ لِکھدے ویلے کاتباں تعصب یا لاعلمی نال متن وِچّ کمی بیشی کر دِتّی ، تے اَج کوئی وِی ایہہ نہیں کہہ سکدا کہ قِصہ ہِیر دا اصل متن کیہڑا ہے، وارث شاہ میموریل کمیٹی نے " ہِیر وارث شاہ" مُرَتَّّبہ محمد شریف صابر ١٩٨٦ء وِچّ چھاپی ہے جس دِی بُنیاد شیخ عبدالعزیز بار ایٹ لاء دے مُرَتَّب کیتے نُسخہ اُتے رکھی ہے، تے ایس نوں بہتر نُسخہ آکھیا ہے۔ایس وِچّ وِی غلطیاں ہو سکدیاں ہن  جیویں :--

١٩٢ بنٛد وِچّ معنے دینٛدے ہوئے "چون٘پ کلیاں" دا مطلب "دانتوں پر چڑھایا ہوا سونے کا خول" دَسیا ہے جد کہ ایہہ اِک زیور دا ناں ہے جیہڑا گلے وِچّ پایا جانٛدا ہے۔

دمُودر جس پہلی واری پنٛجابی  شعراںوَچ ایہہ قِصہ لِکھیا اوہ رانٛجھے دے پیؤ دا ناں "معظم" تے رانٛجھے دے تِن بھرا  کیہنٛدا ہے، وارث دے پیؤ دا ناں "موجو" تے بھرا سَت لکھدا ہے۔

دمُودر ہیر دِی ماں دا ناں " کُنٛدی " تے وارث "مَلکی" لِکھیا ہے۔
دمُودر کَیدو نوں ہِیر دا تایا تے وارث چاچا لِکھدا ہے۔
دمُودر لِکھدا ہے کہ رانٛجھے دے پیؤ رانٛجھے دِی منٛگنی یعقوب خاں وڑائچ دِی دِھی نال کِیتی سی پر وارث ایس دا  ذکر نہیں کردا۔
دمودر ہِیر دے نکاح ویلے اوس دِی عُمر نَو ورھے دِی دَسی ہے پر وارث سوہنی جوان مُٹیار لِکھدا ہے۔
وارث لِکھیا ہےکہ ہِیر دا نکاح قاضی پڑھایا پر دَمودر لکھیا ہے کہ ” آیا برہمن ریت کرینٛدا مَولی ہتھ اُٹھائی “۔
دَمودر کیہنٛدا ہے کہ "سَہتی" بیوہ سی تے رامو برہمن نال محبت کردِی سی ، جد کہ وارث "سَہتی" نو ں کن٘واری کیہنٛدا ہے تے اوسدِی محبت مُراد بلوچ نال دَسدا ہے۔
دَمودر نُورخاں چَدہڑ نال ہِیر دے مقابلہ دا ذکر کِیتا ہے پر وارث ایس دا ذکر نہیں کِیتا۔ دمودر قصّہِ دے آخیر وِچّ لِکھیا ہے کہ ہِیر تے رانٛجھا کھیڑیاں توں بچ کے مکّے وَل چلے گئے تے اوتھے ہی رہے، پر وارث شاہ پہلے شاعر ہن جینہاں قصّہِ دا  اَنت دُکھانت پیش کیتا ہے ، وارث کیہنٛدا ہے، ہِیر دے ماپیاں رانجٛھے نوں کہیا کہ اوہ جنٛج بنا کے لے آئے تے وِیاہ  کے ہِیر نوں لے جائے جد رانٛجھا چلا گیا تے اوہناں ہِیر نوں زِہر دے دِتّا تے رانٛجھے نوں چِھٹّی لِکھ دِتّی کہ ہِیر مَر گئی ہے ، تے رانٛجھا غم نال مَر گیا۔

ہِیر رانٛجھے دا قصہ
ہِیر لِکھ کے وارث پنٛجابی شاعری نوں فن دے کمال اُتے پہنچا دِتّّا، کہ لوگ فرضی ناواں نُوں اصلی سمجھن لگ پئے، کہ اسیں اَج گھراں وِچّ ایس دے کرداراں دِیاں مثالاں دینٛدیں ہاں ۔ حقیقت کی ہے اللّٰہ ہی بہتر جانٛدا ہے، پر کیہنٛدے ہن کہ ضلع جھنٛگ وِچّ اِک قوم سیال ناں دِی آباد ہے تے تاریخ تے حکومت دے ریکارڈ توں ثابت ہے کہ ایس قوم دِی کوئی سوا پنٛج سَو سال پہلے حکومت سی ، ایس دے اِک رئیس "چوچک" دِی اِک بچّی سی جس نوں پیار نال "ہِیر" آکھدے سی، سیالاں دِی زبان وِچّ "ہِیر" دا مطلب "دیوانی " سی۔اوس جِس استاد کولوں تعلیم حاصل کِیتی ، اوہ اوہنوں جوانی وِچّ ہی سارے عِلماں توں واقف کر گیا، اوہ سیال قوم دِی پہلی مُسلمان عورت سی۔اوس دا سارا ویلا اللّٰہ دِی عبادت وِچّ لنٛگھدا، تے اوس دے روحانی جلال توں مجازی عِشق دا چرچا مُلکاں تے کھلّر گیا، جھنٛگ دے لوک مائی ہِیر نوں کاملہ سمجھ کے بے پناہ عقیدت دا اظہار کرن لگ پَئے ۔لوگ مائی دے آستانے تے اپنے دُکھ لے کے آٷنٛدے تے مائی باطنی روگ دور کر کے چنٛگا بھلا کر دینٛدی، شاہ بہلول لودھی مائی دے خاص عقیدت منٛد سَن ، اوہ پنٛجاب دے حاکم سن ، مائی ہِیر اوہناں نوں ہنٛدوستاں دے حاکم بنّن دِی خبر دِتّی جیہڑی پوری ہوئی۔ "رانٛجھا" جیہڑی کے اِک ذات ہے اس دا ناں ہِیر دِی قبر اُتے "مراد بخش" لِکھیا ہوا ہے جِس نوں وارث "دھیدو" آکھیا ہے ، اوہ ظاہری عِلم حاصل کرن لئی سیّد السادات شیخ احمد کبیراُجّوی علیہ الرحمۃ سُہروردی نوں معرفت دے چنٛد سوال کِیتے تاں آپ فرمایا جھنٛگ وِچّ میری مُرِیدنی جِس نوں لوگ "ہِیر" کیہنٛدے ہے اوس کول جا، اوہ جواب دیئے گی، اوہ مائی ہِیر دے کول آئے تے چنٛد سوال و جواب ہوۓ تے پھیر ایتھے دے ہی ہو گئے، مائی دی نظرِ فیض دے اثر نال اپنے وقت دا بُزرگ مَرد بن گیا۔ ایس نے نا  تاں مجّھاں چاریاں نا  کَن پڑوا کے جوگی بنیا، تے نا ہی کوئی اوس لئی چُوری لے کے آیا۔ مائی ہِیر نے اپنی عُمر بَسر کرن توں بعد زاہد و تقویٰ دِی حالت وِچّ وفات پائی ، تے اِک بڑے باغ وِچّ جتھے اوس نے ساری عُمر عبادتِ خدا کِیتی سُپردِ خاک ہوئی ایس دا مزار ایتھے موجود ہے،  شاید اے ہے اصلی ہِیر۔   وارث دا ہی اِک شعر ہے :

ایہہ روح قلبُوت دا ذِکر سارا نال عقل دے میل مِلایا اِی
ہِیر روح  تے چاک قلبُوت  جانو بال ناتھ  ایہہ پیِر بنایا اِی

ہیر وارث شاہ  Heer Waris Shah
سیّد وارث شاہ  Syed Waris Shah
پنٛجابی شاعری دے انٛداز -  Punjabi Poetry